Πρώτα σαν Τραγωδία, Μετα σαν Φάρσα

Ο Χέγκελ κάνει κάπου την παρατήρηση ότι όλα τα μεγάλα κοσμοϊστορικα γεγονότα και πρόσωπα παρουσιάζονται, σαν να λέμε, δυο φορες.  Ξέχασε όμως να προσθέσει: τη μια φορα σαν τραγωδία, την άλλη σαν φάρσα.  Ο Κοσιντιερ αντί του Δαντον, ο Λουί Μπλαν αντι του Ροβεσπιέρου, οι Ορεινοι του 1848 -1851 αντί των Ορεινων του 1793 -1795, ο ανιψιος αντι του θείου.  Και η ίδια γελοιογραφία διαπιστώνεται και στις συνθήκες που γίνεται η δεύτερη έκδοση της 18ης Μπρυμαιρ!

Καρλ Μαρξ: Η 18^η Μπρυμαιρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη

Σε άρθρο με τίτλο «Γιατι η Αγία Σοφία; γιατι τώρα;», ο Νίκος Μούδουρος, Λέκτορας στο Τμήμα Τουρκικων και Μεσανατολικων Σπουδων του Πανεπιστημίου Κύπρου, θεωρει ότι «Χωρίς την κατανόηση […] του ‘πολέμου κουλτούρας’ που ιστορικά διεξάγεται στην Τουρκία, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή η συμπύκνωση της σημερινής ιδεολογικής αντιπαράθεσης στην Αγία Σοφία».  Αποδίδει αυτο τον «πόλεμο κουλτούρας» στα «ιστορικα τραύματα» που προκάλεσε η βίαια ρήξη του Κεμαλ Ατατουρκ με το αυτοκρατορικο παρελθον και ο αυταρχικος τρόπος που επέβαλε τις κοσμικες μεταρρυθμίσεις-του:

Το ιστορικα τραύματα και οι συμβολισμοι της ήττας του ισλαμικου κινήματος μέσα απο την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας και τον εξοβελισμο της θρησκευτικης έκφρασης, τελικα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την αναπαραγωγη της διεκδίκησης «πολιτικης εκδίκησης» ενάντια σε αυτους που θεωρούνται ως οι «εσωτερικοι αποικιοκράτες» του «γνήσιου έθνους» της Τουρκίας.  Δηλαδη το πρώην Κεμαλικο κατεστημένο και οι παραδόσεις του στην οικονομία και τις κρατικες δομες.

Εχουμε όμως πράγματι μια συνέχεια/επάνοδο της παλιας σύγκρουσης του αυτοκρατορικο-θρησκευτικου ισλαμικου κινήματος με τον Κεμαλικο εκμοντερνισμο της Τουρκίας; Είναι δυνατον μετα απο ένα σχεδον αιώνα Κεμαλικης παντοδυναμίας και κοινωνικης-της αποδοχης να επιστρέψει η Τουρκία στην προ-Κεμαλικη νοοτροπία; Η απάντηση σ’ αυτα τα ερωτήματα είναι σημαντικη για να καταλάβουμε την πραγματικη δυναμικη της πολιτικης σύγκρουσης μέσα στην Τουρκία και να έχουμε καλύτερη εκτίμηση των δυνατοτήτων του Ερντογαν και του κόμματός-του να συνεχίσουν την κυριαρχία-τους στη χώρα.

Η «18η Μπρυμαιρ», η ποίηση της επανάστασης και κοινωνικες τάξεις

Πριν όμως προχωρήσουμε στην ανάλυση της Τουρκικης πολιτικης σκηνης, αξίζει τον κόπο να δούμε μερικα παραδείγματα «επανάληψης» της Ιστορίας «σαν φάρσα» με την έννοια που περιγράφει ο Μαρξ στη 18^η Μπρυμαιρ.  Σ’ αυτο το εξαιρετικο κείμενο ο Μαρξ περιγράφει την προσπάθεια της επανάστασης να χτίσει τη νέα κατάσταση πραγμάτων στηριζόμενη στο ένδοξο παρελθον:

Η παράδοση όλων των νεκρων γενεων βαραίνει σαν βραχνας στο μυαλο των ζωντανων.  Και όταν ακόμα οι ζωντανοι φαίνονται σαν ν’ ασχολούνται ν’ ανατρέψουν τους εαυτους τους και τα πράγματα και να δημιουργήσουν κάτι που έχει προϋπάρξει, σ’ αυτες ακριβως τις εποχες της επαναστατικης κρίσης επικαλούνται φοβισμένοι τα πνεύματα του παρελθόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα ονόματά τους, τα μαχητικα συνθήματά τους, τις στολες τους για να παραστήσουν με την αρχαιοπρεπη αυτη σεβάσμια μεταμφίεση και μ’ αυτη τη δανεισμένη γλώσσα τη νέα σκηνη της παγκόσμιας ιστορίας.  Έτσι ο Λούθηρος φόρεσε τη μάσκα του Aπόστολου Παύλου, η επανάσταση του 1789 -1814 ντύθηκε διαδοχικα τη στολη της ρωμαϊκής δημοκρατίας και της ρωμαϊκης αυτοκρατορίας και η επανάσταση του 1848 δεν βρήκε να κάνει τίποτα καλύτερο από το να παρωδήσει πότε το 1789 και πότε την επαναστατικη παράδοση του 1793-1795.

Ο Μαρξ δεν μένει στην περιγραφη της πολιτικης σκηνης και των πρωταγωνιστων-της.  Δένει τη δράση-τους με τις κοσμογονικες αλλαγες που συντελούνταν στην πρώτη περίπτωση και τη γελοιότητα της δεύτερης, οι ηγέτες της οποίας προσπαθούσαν να μιμηθουν τα πρωτότυπά-της.  Στην πρώτη, την πραγματικη επανάσταση μια νέα τάξη προσπαθει να σπάσει τα δεσμα μιας παρωχημένης δομης της κοινωνίας και να χτίσει τη δικη-της.  Στην περίπτωση της Γαλλικης επανάστασης, η αστικη τάξη προσπαθούσε να συντρίψει τους αριστοκρατικους αναχρονισμους και τις φεουδαρχικες δομες και να επιβάλει τη δικη-της εξουσία, να δημιουργήσει τις συνθήκες για την ελεύθερη λειτουργία της παραγωγης πλούτου στα πλαίσια του καπιταλιστικου συστήματος. 

Οι ηγέτες της επανάστασης και οι θεωρητικοι-της είχαν οράματα με πολυ πιο πλατειους ορίζοντες απο αυτη την πεζη πραγματικότητα.  Οι αναλύσεις και οι θεωρίες-τους για τη δημοκρατία, για την κοινωνία και για το μέλλον που συνοψίστηκε στο σύνθημα liberté, égalité, fraternité, περιείχαν πολυ πιο υψηλα ιδανικα απο την πεζη παραγωγη πλούτου και τη χυδαία ανισότητα που οι καπιταλιστικες συνθήκες κουβαλούσαν μαζι-τους.  Ο Ναπολέων Βοναπάρτης κούρεψε ουσιαστικα αυτα τα ιδανικα στα μέτρα των αναγκων της παραγωγης πλούτου, συνεχίζοντας την επανάσταση και το ξεκαθάρισμα του εδάφους απο τις φεουδαρχικες και αριστοκρατικες δομες που εξακολουθούσαν να επιβιώνουν. 

Η επανάσταση του 1848 ήταν ξεσηκωμος των μαζων ενάντια στη νέα πραγματικότητα που έφερε η αστικη τάξη όταν ήταν πια κυρίαρχη.  Η συντριβη-της και η επικράτηση του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, ανιψιου του Μεγάλου Ναπολέοντα, είχει πολλες επιφανειακες ομοιότητες με την επικράτηση του θείου-του, αλλα τίποτε απο τη μεγαλειώδη ιστορικη-του σημασία.

Όταν εξετάσουμε αυτές τις επικλήσεις των νεκρων της παγκόσμιας ιστορίας, προβάλλει αμέσως μια χτυπητη διαφορα.  … οι ήρωες όπως και τα κόμματα και οι μάζες της παλιας γαλλικης επανάστασης, εκπληρώνανε με τη ρωμαϊκή στολη και τη ρωμαϊκη φρασεολογία το καθήκον της εποχης τους, δηλαδη το καθήκον της απελευθέρωσης από τα δεσμα της και της εγκαθίδρυσης της σύγχρονης αστικης κοινωνίας.  Οι πρώτοι κομματιάσανε τη φεουδαρχικη γη και θέρισαν τα φεουδαρχικά κεφάλια που είχαν φυτρώσει πάνω σ’ αυτή.  Ο Ναπολέων δημιούργησε στο εσωτερικο της Γαλλίας τους όρους κάτω απ’ τους οποίους μονάχα θα μπορούσε ν’ αναπτυχθει ο ελεύθερος συναγωνισμος, να γίνει η εκμετάλλευση της κομματιασμένης γαιοκτησίας και να χρησιμοποιηθουν οι απελευθερωμένες βιομηχανικες παραγωγικες δυνάμεις του έθνους, ενω έξω από τα γαλλικα σύνορα σάρωσε παντού τους φεουδαρχικους σχηματισμους, στο μέτρο που αυτο ήταν αναγκαίο για να δημιουργήσει για την αστικη κοινωνία της Γαλλίας ένα κατάλληλο και σύμφωνο με την εποχη περιβάλλον στην ευρωπαϊκη ήπειρο.  Κι όταν εγκαθιδρύθηκε πια η νέα μορφη της κοινωνίας, εξαφανίστηκαν οι προκατακλυσμιαίοι κολοσσοι και μαζι μ’ αυτους κι ο νεκραναστημένος ρωμαϊκος κόσμος...  Οι πραγματικοι στρατηλάτες της κάθονταν πίσω από τα εμπορικα γραφεία και το παχυ κεφάλι του Λουδοβίκου 18ου ήταν η πολιτικη-της κεφαλη.  Απορροφημένη ολοκληρωτικά από την παραγωγη του πλούτου και από την ειρηνικη πάλη του συναγωνισμου, δεν καταλάβαινε πια ότι τα φαντάσματα της ρωμαϊκης εποχης είχαν αγρυπνήσει στην κούνια της. 

Εχουμε εδω μια απο τις πιο παραστατικες περιγραφες της σχέσης ανάμεσα στους πραγματικους άρχοντες του νέου συστήματος, τους εκπροσώπους της νέας αστικης τάξης, και τους οραματιστες και τους ήρωες της επανάστασης που έδωσε την εξουσία σ’ αυτη την τάξη.  Μια τάξη που λίγα την ενδιέφεραν πέρα απο την παραγωγη πλούτου, που τα μεγάλα λόγια των ανθρώπων που έκαμαν δυνατη την αλλαγη δεν τους χρειάζονταν πια.

Μα όσο λίγο ηρωικη κι αν είναι η αστικη κοινωνία, χρειάστηκαν ωστόσο ο ηρωισμός, η αυτοθυσία, η τρομοκρατία, ο εμφύλιος πόλεμος και οι μάχες των εθνων για να τη φέρουν στον κόσμο.  Και οι μονομάχοι-της βρήκανε στις αυστηρα κλασικές παραδόσεις της ρωμαϊκης δημοκρατίας, τα ιδανικα και τις μορφες της τέχνης, τις αυταπάτες που τους χρειάζονταν για ν’ αποκρύψουν από τους ίδιους τους εαυτους τους το περιορισμένο αστικο περιεχόμενο των αγώνων-τους και για να συγκροτήσουν το πάθος-τους στο ύψος της μεγάλης ιστορικης τραγωδίας.

Σ ’ αυτες, λοιπόν, τις επαναστάσεις, η ανάσταση των νεκρών χρησίμευε για να λαμπρύνει τους καινούργιους αγώνες κι όχι για να παρωδήσει τους παλιους, για να υπερβάλει στη φαντασία το καθήκον που είχε μπει και όχι για να αποφύγει την εκπλήρωσή-του στην πράξη, για να ξαναβρει το πνεύμα της επανάστασης και όχι για να κάνει να πλανιέται το φάντασμά-της. 

Σε αντίθεση με τη μεγάλη επανάσταση του 1789, η περίοδος 1848-1851 δεν έχει τίποτε ανάλογο να παρουσιάσει.  Προσπαθει να μιμιθει το παρελθον αναζητώντας παλιες δόξες που δεν έχουν πια σημασία.

Απο το 1848 ως το 1851 πλανιόταν μονάχα το φάντασμα της παλιας επανάστασης...  Ένας ολόκληρος λαος, που ενω πιστεύει πως με την επανάσταση απόκτησε μια επιταχυνόμενη ικανότητα κίνησης, βλέπει ξαφνικα ότι ξαναγύρισε σε μια πεθαμένη εποχη…

Η διαφορα βρίσκεται ακριβως στο γεγονος ότι η αστικη τάξη, που ήταν η κύρια επαναστατικη τάξη το 1789, είχε πια αποκτήσει την οικονομικη και κοινωνικη-της ηγεμονία, δεν μπορούσε πια να παίξει επαναστατικο ρόλο.  Το μόνο που ήθελε ήταν η ησυχία, η τάξη και η ασφάλεια.  Μια άλλη τάξη έπαιρνε πια τη σκυτάλη της κοινωνικης επανάστασης. 

Η κοινωνικη επανάσταση του 19ου αιώνα δεγ μπορει να αντλήσει την ποίησή-της απο το παρελθον, αλλα μόνο απο το μέλλον.  Δεν μπορει ν’ αρχίσει με τον ίδιο τον εαυτο-της προτου σβήσει όλες τις προλήψεις σχετικα με το παρελθον.  Οι προηγούμενες επαναστάσεις είχαν ανάγκη από κοσμοϊστορικες αναμνήσεις για να κρύψουν από τον εαυτο-τους το περιεχόμενό-τους.  Για να φτάσει στο δικό-της περιεχόμενο η επανάσταση του 19ου αιώνα, πρέπει ν’ αφήσει τους πεθαμένους να θάψουν τους νεκρούς-τους.  Εκεί η φράση ξεπερνούσε το περιεχόμενο, εδώ το περιεχόμενο ξεπερνάει τη φράση. 

Μια κοινωνικη επανάσταση δεν αλλάζει τις βαθύτερες κοινωνικες σχέσεις μιας κοινωνίας εφευρίσκοντας ένα νέο κοινωνικο σύστημα για να αντικαταστήσει το παλιο.  Μια κοινωνικη επανάσταση έρχεται να αντικαταστήσει το πολιτικο και νομικο πλαίσιο μιας κοινωνίας που δεν ανταποκρίνεται πια σ’ αυτες ακριβως τις βαθύτερες κοινωνικες σχέσεις.  Οι επαναστατημένες μάζες ξέρουν πως κάτι δεν πάει καλα με την κοινωνία και ξεσηκώνονται για να το ανατρέψουν.  Σ’ αυτη την πορεία, οι σκληρες πραγματικότητες δεν αποτελουν φραγμό για τα όνειρά-τους τα οποία αγωνίζονται για να πετύχουν.  Είναι αμφίβολο αν ακόμα και οι θεωρητικοι ή οι ηγέτες της επανάστασης είναι σε θέση να κάμουν μια ψυχρη εκτίμηση των κοινωνικων πραγματικοτήτων που περιορίζουν τις δυνατότητές-της.  Η επανάσταση κινείται μέσα απο τιτάνιες εσωτερικες και εξωτερικες συγκρούσεις, μέσα απο υπερβολες και παλινδρομήσεις, για να καταλήξει σε μια νέα πολιτικη και νομικη ισορροπία που να ανταποκρίνεται καλύτερα στις κοινωνικες πραγματικότητες.  Σε μια νέα ισορροπία ανάμεσα στις κοινωνικες τάξεις.

Οι ηγέτες της επανάστασης δεν εκπροσωπουν ψυχρα τη θέληση της τάξης που εκπροσωπουν.  Η ίδια η τάξη που ηγείται της επανάστασης δεν μπορει να συνειδητοποιήσει με ένα ψυχρο τρόπο τους στόχους-της.  Ξέρει πως πνίγεται απο αμέτρητα εμπόδια, ξέρει πως αυτοι που την εμποδίζουν στη λειτουργία-της πρέπει να παραμεριστουν, αλλα παράλληλα έχει την ανάγκη να «λαμπρύνει τους καινούριους αγώνες» ανατρέχοντας σε παλιες δόξες γιατι δεν έχει η ίδια ακόμα δημιουργήσει τη δικη-της, περήφανη ιστορία.  Αντλει λοιπον την ποίησή-της σ’ αυτο το παρελθον όχι για να επιστρέψει σ’ αυτο αλλα για να στηρίξει το μέλλον.  Όταν όμως ξεκαθαρίσει τους δυνάστες-της, όταν γίνει η ίδια κυρίαρχη του πολιτικου παιγνιδιου, δεν έχει πια ανάγκη αυτου του παρελθόντος και αναζητα τη σταθεροποίηση της κατάστασης και στρέφεται ενάντια σε κάθε προσπάθεια καινούριας αλλαγης.  Η αναφορα-της στο παρελθον δεν είναι πια τίποτε άλλο απο μια προσπάθεια να παπαγαλίσει τις δικες-της ένδοξες μέρες, σε μια παρωδία των πραγματικων αγώνων που έδωσε.

Ελληνικη Επανάσταση

Η Ελληνικη Επανάσταση, που έγινε κάτω απο την επίδραση της Γαλλικης, παρουσιάζει την ίδια τάση να ντύνεται στα αρχαία-της στολίδια.  Η αλήθεια είναι ότι η αναφορα στην αρχαιότητα προέρχεται περισσότερο απο τους φιλέλληνες και τους Ελληνες της διασπορας παρα τους ίδιους τους Ελληνες της Ελλάδας.  Αποτελει όμως το ίδιο αναγκαία διαδικασία στη δημιουργία της νέας τάξης πραγμάτων.  Το γεγονος ότι το Ελληνικο κράτος βρισκόταν κάτω απο την κηδεμονία δυνάμεων που ως επι το πλείστον δεν είχαν και πολυ καλη σχέση με την Γαλλικη επανάσταση, άντλησε τη δικη-της ποίηση απο την Αρχαία Ελλάδα.  Φυσικα σ’ αυτο το ιστορικο αφήγημα η Εκκλησία φρόντισε να προσθέσει τη δικη-της μυθολογία, συγκαλύπτοντας τη δικη-της συμπεριφορα στην περίοδο της Οθωμανικης κυριαρχίας και οικειοποιούμενη το Βυζάντιο και την Ρωμαϊκη Αυτοκρατορία απο την εποχη της μεταφορας της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη και μετα.  Τα «Ελληνοχριστιανικα Ιδεώδη» ήταν το ιδεολογικο υπόβαθρο πάνω στο οποίο χτίστηκε ο Ελληνικος καπιταλισμος, ήταν το αφήγημα που έδωσε στην Ελληνικη αστικη τάξη το πλαίσιο για τη δικη-της ανάπτυξη.  Τα νεοκλασικα χτίσματα της Αθήνας, που στην πραγματικότητα ήταν έμπνευση και εφαρμογη των Γερμανων επικυρίαρχων της εποχης, όπως και η ένταξη της αρχαιολογικης έρευνας και της Ελληνικης ιστορίας στην υπηρεσία της δημιουργίας της νεότερης Ελλάδας είναι μέρος αυτης της προσπάθειας να ξεφύγει η κοινωνικη συνείδηση απο την «ανιαρη παραγωγη πλούτου» και να δώσει στην κοινωνία ανώτερη πνευματικη δικαιολόγηση της επικρατούσας κατάστασης.

Όμως δεν εξελίσσονται πάντα ομαλα τα πράγματα.  Ο Ελληνικος καπιταλισμος ήταν θλιβερα αδύναμος για να πετύχει αυτα που πέτυχαν οι μεγάλες καπιταλιστικες χώρες της Ευρώπης.  Η νέα κυρίαρχη τάξη δεν ήταν σε θέση να αντικαταστήσει τα φαντάσματα του παρελθόντος με τα δικα-της επιτεύγματα.  Η πορεία σταθεροποίησής-της κράτησε περισσότερο απο ένα αιώνα και τα αρχαία-της στολίδια απέκτησαν πολυ πιο σημαντικη θέση στο εθνικο αφήγημα απ’ ό,τι σε άλλες χώρες.  Δεν έπαψαν ωστόσο να είναι μια πραγματικότητα, ένα υπόβαθρο για το χτίσιμο του Ελληνικου καπιταλισμου.  Είναι όμως αξιοθαύμαστο το γεγονος ότι, παρα τις σημαντικες διαφορες, έχουμε και στην περίπτωση της Ελλάδας την επανάληψη της ιστορίας – σαν φάρσα.  Όταν οι Συνταγματάρχες έκαμαν την «επανάσταση» της 21^ης Απριλίου προσπαθούσαν να δώσουν μια λύση στην πολυ πραγματικη σύγκρουση των τάξεων, μια σύγκρουση που στις άγριες συνθήκες της μετεμφυλιοπολεμικης Ελλάδας έπαιρνε τη μορφη της σύγκρουσης ανάμεσα στον Γεώργιο Παπανδρέου απο τη μια και τη Δεξια και το Παλάτι απο την άλλη.  Η αναφορα στα «Ελληνοχριστιανικα Ιδεώδη» και την Αρχαία Ελλάδα ήταν φυσικα η μόνη «ιδεολογία» που μπορούσαν να επικαλεστουν οι Συνταγματάρχες.  Μια αναφορα που κατέληξε όπως ξέρουμε στις κακόγουστες αναπαραστάσεις αρχαιοελληνικων αγημάτων και γιορτασμο επετείων αρχαίων ηρωισμων, επιβεβαιώνοντας ότι «η επανάσταση … δεγ μπορει να αντλήσει την ποίησή-της απο το παρελθον, αλλα μόνο απο το μέλλον.  Δεν μπορει ν’ αρχίσει με τον ίδιο τον εαυτο της προτου σβήσει όλες τις προλήψεις σχετικα με το παρελθον».

Ρωσικη Επανάσταση

Η Ρωσικη Επανάσταση και η «παλινόρθωση του καπιταλισμου» μπορει επίσης να διαβαστει στο καλούπι της ανάλυσης του Μαρξ στη 18^η Μπρυμαιρ.  Η επανάσταση του 1917 σάρωσε τόσο την παραδοσιακη φεουδαρχικη κοινωνία της Ρωσίας όσο και την αστικη τάξη που προσπαθούσε χωρις μεγάλη επιτυχία να αναδυθει, κύρια στις μεγάλες πόλεις.  Σε αντίθεση με τη Γαλλικη επανάσταση, δεν στράφηκε στο παρελθον για να αντλήσει την ποίησή-της, αλλα στο μέλλον.  Το αποτέλεσμα ήταν μια απίστευτη έκρηξη στην ανάπτυξη των τεχνων και των επιστημων που επηρέασε τον πολιτισμο σε ολόκληρο τον πλανήτη.  Αυτη η έκρηξη πνίγηκε με την άνοδο του Στάλιν στην εξουσία και τη φίμωση κάθε ελεύθερης έκφρασης.  Καλλιτεχνικα ρεύματα όπως ο φουτουρισμος απαγορεύτηκαν, ο «σοσιαλιστικος ρεαλισμος» έγινε η επίσημη καθοδήγηση στην τέχνη.  Η ρωσικη γενετικη απο πρωτοπόρα επιστήμη στον πλανήτη έγινε φορέας των προκαταλήψεων κομματικων στελεχων.  Η ποίηση της επανάστασης προσγειώθηκε απότομα στη χυδαία λειτουργία της επιβολης της εξουσίας του ηγέτη.

Παρόλα αυτα, η Ρωσικη κοινωνία δεν έμεινε στις πραγματικότητες του 1917.  Η καθυστερημένη Ρωσία της αρχης του 20^ου αιώνα έγινε η υπερδύναμη που ανταγωνίστηκε με αξιώσεις το δυτικο καπιταλισμο.  Η αναλφάβητη, πατριαρχικη και θρησκόληπτη κοινωνία της Τσαρικης εποχης μετατράπηκε σε μια απο τις πιο μορφωμένες, απελευθερωμένες (με την έννοια της απελευθέρωσης της γυναίκας) και κοσμικες χώρες του κόσμου.  Η κατάρρευση του Σταλινισμου δεν φέρνει τη Ρωσία πίσω στη Τσαρικη Ρωσία ή στον καπιταλισμο εκείνης της εποχης.  Είναι λάθος να μιλούμε για «παλινόρθωση του καπιταλισμου».  Αυτο που βλέπουμε σήμερα είναι ένας καινούριος καπιταλισμος, που χτίζεται πάνω στα ερείπια της απόπειρας της δημιουργίας του Σοσιαλισμου σε Μια Χώρα.  Τα γεγονότα της «επανάστασης» που διέλυσε τη Σοβιετικη Ενωση και εισήγαγε τον καπιταλισμο, ιδιαίτερα τα καμώματα ηγετων όπως ο Γιέλτσιν, έχουν ακριβως την εικόνα της φάρσας.

Εδώ πρέπει να προσθέσουμε πως υπάρχει στη συνέχεια μια πιο σοβαρη εξέλιξη στην πορεία του Ρωσικου καπιταλισμου.  Η καταλήστεψη του πλούτου της Σοβιετικης Ενωσης απο στελέχη του Κομμουνιστικου Κόμματος και των μηχανισμων του Κράτους και του Στρατου αποτέλεσε ίσως το αντίστοιχο της «πρωτογενους συσσώρευσης» στην εξέλιξη των δυτικων καπιταλιστικων κρατων.  Αυτα τα στελέχη, με μεγάλη διασύνδεση με τη Ρωσικη μαφία, αποτέλεσαν τη νέα οικονομικη ολιγαρχία της οποίας ο Βλαντιμιρ Πούτιν είναι ο προστάτης.  Σαν νέος βοναπάρτης, δημιουργει το πλαίσιο για τη λειτουργία του Ρωσικου καπιταλισμου, όσο είναι δυνατον στις σημερινες συνθήκες, τόσο εσωτερικα με την καταπίεση κάθε αντίδρασης, όσο και εξωτερικα με τις στρατιωτικες επεμβάσεις-του στη Μέση Ανατολη και όχι μόνο.  Η Εκκλησία είναι απλο στήριγμα σ’ αυτες τις δυνάμεις και δεν έχει ουσιαστικη επιρροη στις εξελίξεις.  Θα ήταν λάθος να δούμε στο σημερινο ρόλο της εκκλησίας στη Ρωσία αναβίωση της θρησκοληψίας της τσαρικης εποχης ή να τον δούμε σαν εκδίκηση για τον αυταρχικο τρόπο που καταπιέστηκε η θρησκεία απο την επανάσταση του 1917.

Η Αγία Σοφία

Η Κεμαλικη επανάσταση στην Τουρκία επίσης δεν άντλησε την ποίησή-της απο το παρελθον.  Όμως δεν την άντλησε ούτε απο το μέλλον.  Το όραμα του Κεμαλ Ατατουρκ ήταν η μετατροπη της Τουρκίας σε μια χώρα όπως οι άλλες χώρες της Δύσης, και ειδικα η Γαλλία.  Η Οθωμανικη Αυτοκρατορία δεν ανατράπηκε απο τον Κεμαλ Ατατουρκ.  Κατάρρευσε μπροστα στην αδυναμία-της να ανταποκριθει στις ανάγκες της εποχης.  Αυτο που έκαμε ο Κεμαλ ήταν να μαζέψει τα συντρίμια-της και να συνθέσει τη νέα Τουρκία στα πρότυπα του Δυτικου κράτους.  Ο αυταρχισμος του Κεμαλ δεν διαφέρει στην ουσία-του απο τον αυταρχισμο του Ναπολέοντα.  Ηταν ένας αυταρχισμος που δημιουργούσε τις συνθήκες για την παραγωγη πλούτου απο την αστικη τάξη, ένας αυταρχισμος που έβαλε τις βάσεις για το πλαίσιο της ανάπτυξης του Τουρκικου καπιταλισμου.  Ο Κεμαλισμος δεν επιβλήθηκε μόνο λόγω της δράσης του Κεμαλ Ατατουρκ και των συνεργατων-του αλλα γιατι αυτη η δράση δημιούργησε ένα κράτος που ανταποκρινόταν στις πραγματικότητες της εποχης-του, πολυ καλύτερα απο τις παρωχημένες δομες της Οθωμανικης Αυτοκρατορίας.

Φυσικα, τα πράγματα δεν μένουν ποτε στατικα.  Η απόλυτη επικυριαρχία του Στρατου στην πολιτικη σκηνη της Τουρκίας δεν μπορούσε παρα να έχει το τίμημά-της.  Η ανάπτυξη των δημοκρατικων θεσμων είχε πολυ στενα όρια και οι δυνατότητες ελέγχου ήταν περιορισμένες.  Οι κρατικες δομες και εξουσίες λειτουργούσαν μόνο στο βαθμο και με τον τρόπο που ο Στρατος ενέκρινε.  Η διαφθορα σε αυτες τις συνθήκες βρίσκει πρόσφορο έδαφος και η διασύνδεση των πολιτικων και των στρατιωτικων στελεχων με το οργανωμένο έγκλημα έφτασε σε επίπεδα που δεν μπορούσε πια να συγκαλύπτεται.  Οι Κεμαλικες δομες παρουσίαζαν φαινόμενα σήψης που δεν μπορούσαν πια να αντι­μετωπιστουν εσωτερικα.  Η αδυναμία-τους να προσφέρουν μια υποφερτη ζωη στις μάζες, η αδυναμία-τους να ικανοποιήσουν τις βασικες-τους ανάγκες και ταυτόχρονα η αποκάλυψη της διαφθορας που μάστιζε το σύστημα δημιουργούσαν τις συνθήκες για την ανατροπη-του.

Ο Ταγιπ Ερντογαν και ο Αμπτουλαχ Γκιουλ κρατούσαν απο τη μια τη σημαία του «μετριοπαθους Ισλαμ» αλλα το όραμα που κέρδισε την τουρκικη κοινωνία ήταν άλλο.  Ηταν η υπόσχεση της φροντίδας για τις μάζες, η υπόσχεση της καταπολέμησης της διαφθορας, η υπόσχεση του εξευρωπαϊσμου της Τουρκίας.  Σε μια ειρωνικη ανατροπη, το όραμα του Κεμαλ ερχόταν σαν υπόσχεση επαναφορας-του στην αρχικη-του βάση κάτω απο την κάλυψη μιας θρησκευτικης συνθηματολογίας.  Το ΑΚΡ δεν πρέσβευε την επιστροφη στο παρελθον, δεν πρότεινε την ανασύσταση των Οθωμανικων δομων, αλλα τη διόρθωση των προβλημάτων που εμπόδιζαν την ομαλη λειτουργία του καπιταλιστικου συστήματος.

Η πορεία του Ερντογαν προχωρούσε απρόσκοπτα όσο ο παγκόσμιος καπιταλισμος μπορούσε να του δώσει το χώρο να κυνηγήσει το όραμά-του.  Όταν αυτο δεν ήταν πια εφικτο, όταν η ευρωπαϊκη πορεία της Τουρκίας είχε πια ουσιαστικα κλείσει, όταν οι ΗΠΑ έκλειναν μια μια τις πόρτες στην Τουρκία στο βωμο της δικης-τους αλλοπρόσαλλης πολιτικης στη Μέση Ανατολη, ο Ερντογαν δεν είχε άλλη επιλογη απο την αναζήτηση της ποίησης της «επανάστασής»-του στο παρελθον.  Αρχισε να ντύνεται τους αυτοκρατορικους-του χιτώνες, να αντικαθιστα το όραμα της μοντέρνας Τουρκίας με την εικόνα του παλιου Οθωμανικου μεγαλείου.  Η επιδίωξη μηδενικων προβλημάτων με τους γείτονες αντικαταστάθηκε απο την επιβολη δια της ισχύος, η λογικη της συνεργασίας αντικαταστάθηκε με τις κανονιοφόρους, η προσπάθεια συμφιλίωσης με τους Κούρδους αντικαταστάθηκε απο στυγνη στρατιωτικη καταστολη.

Η μετατροπη της Αγίας Σοφίας σε τζαμι είναι μέρος αυτης της πολιτικης του Ερντογαν.  Απέναντι σε μια εσωτερικη κατάσταση που γίνεται ολοένα και πιο προβληματικη γι’ αυτον, τη στιγμη που αρχίζει να χάνει τη στήριξη του λαου-του, προσπαθει να φορέσει τα αρχαία-του στολίδια, σε μια ύστατη προσπάθεια να παρατείνει την παραμονη-του στην εξουσία.  Το πρόβλημα είναι ότι αυταρχικοι δεσπότες σε τέτοιες συνθήκες μπορουν να γίνουν δέσμιοι της δικης-τους πολιτικης, να αναγκαστουν να κλιμακώσουν τη ρητορικη-τους σε βαθμο που να μην μπορουν να σταματήσουν μπροστα στην καταστροφη.  Η μετατροπη της Αγίας Σοφίας σε τζαμι δεν είναι ανεξάρτητη απο τη γενικότερη πολιτικη της Τουρκίας.  Συνδέεται άμεσα με την επιθετική-της στάση στις Κουρδικες περιοχες της βόρειας Συρίας, στη Λιβύη, στην Κύπρο και το Αιγαίο.  Η μετατροπη της Αγίας Σοφίας σε τζαμι συμπίπτει με τις γεωτρήσεις σε αμφισβητούμενες περιοχες και την έξοδο του Τουρκικου στόλου στην Ανατολικη Μεσόγειο.  Οποιες κι αν είναι οι προθέσεις των πρωταγωνιστων-τους, τα πολεμικα παιγνίδια έχουν την τάση να ξεφεύγουν απο τον έλεγχο των πραγματικων υπολογισμων-τους και να γίνονται έρμαιο των δικων-τους συνθημάτων και της δικης-τους ιδεολογικης προπαγάνδας.  Αν θέλουμε παραδείγματα μπορούμε να ανατρέξουμε στην κατάληψη των νησιων Φάλκλαντ το 1983 απο τους δικτάτορες της Αργεντινης και τον πόλεμο με τη Βρετανία που ακολούθησε.  Ακόμα πιο κοντα, το πραξικόπημα των Συνταγματαρχων στην Κύπρο το 1974 που είχε σαν αποτέλεσμα την Τουρκικη εισβολη.

Η Ελληνικη, η Κυπριακη και η παγκόσμια αντίδραση

Η μετατροπη της Αγίας Σοφίας σε τζαμι δεν αποτελει εκδίκηση των θρησκευτικων αισθημάτων του Τουρκικου λαου για την αυταρχικη καταπίεσή-τους.  Πολυ περισσότερο, δεν αποτελει «δικαίωση» του Ισλαμ ή «διόρθωση του λάθους» του Ατατουρκ.  Αυτο που βλέπουμε είναι η εργαλειοποίηση του ζητήματος για τη στήριξη της εξουσίας του Ερντογαν που παρουσιάζει σοβαρα στοιχεία φθορας.  Η Αγία Σοφία δεν είναι αυτη τη στιγμη το επίκεντρο μιας σύγκρουσης πολιτισμων, είναι το θύμα μιας πολυ πιο πεζης πολιτικης σύγκρουσης, τόσο στο εσωτερικο της Τουρκίας όσο και στο διεθνες επίπεδο.  Αν δεν αναγνωρίσουμε αυτο το πλαίσιο, είναι αδύνατο να αντιμετωπίσουμε και το συγκεκριμένο γεγονος με οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα.

Η αντίδραση απο την Ελλάδα και την Κύπρο, αλλα και η παγκόσμια αντίδραση δεν φαίνονται να παίρνουν υπόψη αυτη τη δυναμικη.  Η έντονη καταδίκη και η απαίτηση σεβασμου στις Χριστιανικες καταβολες της Αγίας Σοφίας το μόνο που πετυχαίνει είναι να ενισχύσει το αφήγημα του Ερντογαν στο δικο-του ακροατήριο.  Ο Ερντογαν θέλει ακριβως να δείξει πως έχει τη δύναμη να αψηφήσει τέτοιες καταδίκες, πως κανεις δεν μπορει να του επιβάλει τη θέλησή-του.  Ακόμα και η προσέγγιση των παγκόσμιων οργανισμων και η επίκλησή-τους στην πολιτιστικη αξία του μνημείου και της ανάγκης διατήρησης της παράδοσής-του οδηγει σε αμφισβήτηση αυτης της παράδοσης απο τον Ερντογαν που θεωρει ότι η μουσειακη εκδοχη δεν είναι κατανάγκην η μόνη ή η πιο σημαντικη παράδοση του μνημείου.

Η Αριστερα δεν πρέπει να πέσει στην παγίδα να αντιμετωπίσει το θέμα της Αγίας Σοφίας σαν κάτι ξεχωριστο απο την υπόλοιπη πολιτικη του Ερντογαν.  Η αντίδρασή-της πρέπει να βασίζεται στη συνολικη προσέγγιση της ειρηνικης διευθέτησης των συγκρούσεων στην περιοχη.  Μόνο έτσι θα μπορέσει να βρει κοινο έδαφος με τον Τουρκικο λαο στον αγώνα-του ενάντια στην καταπίεση απο το καθεστως του Ερντογαν.  Και ασφαλως, μόνο ο Τουρκικος λαος μπορει να σταματήσει τις απόπειρες για επιστροφη στη θρησκοληψία και το σκοταδισμο στην Τουρκία.  Είναι μέσα σ’ αυτη τη γενικότερη πολιτικη της Αριστερας που πρέπει να βλέπουμε και το θέμα της Αγίας Σοφίας.

Θέμος Δημητρίου
24 Ιουλίου 2020