Η κριση της κυπριακης οικονομιας, το τραπεζικο συστημα και τα αδιεξοδα της μνημονιακης πολιτικης

Δημόσιος έλεγχος, δημοκρατική και αναπτυξιακή διαχείριση των τραπεζών η μόνη διέξοδος

Η κυπριακή οικονομία διέρχεται την τρίτη χρονιά βαθιάς ύφεσης, με αρνητικούς ρυθμούς στη μεταβολή του ΑΕΠ, συνεχή αύξηση της ανεργίας και μηδαμινές προοπτικές ανάπτυξης για τα επόμενα χρόνια. Η κυπριακή κρίση αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της δομικής κρίσης της παγκόσμιας οικονομίας και ακολούθως της κρίσης της Ευρωζώνης. Η κρίση της κυπριακής οικονομίας θα πρέπει να αντικρισθεί στα πλαίσια της παγκόσμιας και ευρωπαϊκής κρίσης, όχι μόνο λόγω των άμεσων επιπτώσεων στην κυπριακή οικονομία (μείωση εξαγωγών, πτώση τουρισμού, επιπτώσεις της ελληνικής κρίσης ιδίως στον τραπεζικό τομέα). Εξίσου σημαντική ήταν η πορεία της κυπριακής οικονομίας και οι αποφάσεις πολιτικής που ελήφθησαν στη δεκαετία που προηγήθηκε της κρίσης και οι οποίες ήταν προσαρμοσμένες στο νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο της Ε.Ε. και ακολούθησαν τις τάσεις που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη αλλά και διεθνώς και μπορούν να συνοψισθούν στην έννοια της χρηματιστικοποίησης της καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Η χρηματιστικοποίηση της οικονομίας έχει σαν κεντρικό χαρακτηριστικό την υπερμεγέθυνση του τραπεζικού τομέα και του χρηματοπιστωτικού συστήματος γενικότερα, την αύξηση και διεύρυνση των δραστηριοτήτων του που τώρα έχουν φτάσει και στο πιο μικρό νοικοκυριό, τη συστηματική ενασχόλησή του με επενδυτικές δραστηριότητες ψηλού ρίσκου, τη σταθερή άνοδο της κερδοφορίας του, σημαντικό μέρος της οποίας διοχετευόταν στα ανώτερα διευθυντικά στελέχη των τραπεζών ως ‘μπόνους’. Όλα τα πιο πάνω χαρακτηριστικά στην εξέλιξη του χρηματοπιστωτικού συστήματος είχαν ως απαραίτητη προϋπόθεση τη χαλαρή έως ανύπαρκτη ρύθμιση και εποπτεία από τις αρμόδιες αρχές, δηλαδή την Κεντρική Τράπεζα και φυσικά τη στήριξη και συμμετοχή του κράτους και του πολιτικού συστήματος καθώς και ιδεολογικών μηχανισμών όπως τα ΜΜΕ, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, ‘ανεξάρτητοι’ οικονομικοί αναλυτές κ.ο.κ., οι οποίοι δημιούργησαν ένα κλίμα εικονικής ‘ευφορίας’ για τα οφέλη της χρηματοπιστωτικής υπερμεγέθυνσης και ότι αυτή η πορεία θα μπορούσε να συνεχισθεί αδιάκοπα και χωρίς κλυδωνισμούς.

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής χρηματιστικοποίησης είχαν εφαρμοσθεί με τον πιο ακραίο τρόπο στην περίπτωση της Κύπρου. Πόσες και πόσες φορές δεν είχαμε ακούσει για τη μεγάλη ‘επιτυχία’ ότι η Κύπρος είχε καταστεί σημαντικό κέντρο χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και ότι επιτέλους είχε βρεθεί η ‘ανεξάντλητη’ πηγή ανάπτυξης για την κυπριακή οικονομία μετά την αναπόφευκτη σταθεροποίηση του τουριστικού τομέα. Φυσικά, ο νεοφιλελευθερισμός, η χρηματιστικοποίηση και οι δομικές αδυναμίες και ανισορροπίες στην πραγματική οικονομία στις καπιταλιστικά προηγμένες χώρες δεν έφεραν τη συνεχή ανάπτυξη, αλλά είχαν σαν αποτέλεσμα την πιο βαθιά  οικονομική κρίση μετά την παγκόσμια κρίση του 1929. Αν και η κυπριακή οικονομική κρίση αποτελεί μέρος της ευρύτερης κρίσης του διεθνούς καπιταλισμού δεν παύει να έχει τις δικές της ιδιομορφίες. Το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που ακολουθήθηκε στην Κύπρο στη βάση συγκεκριμένων οικονομικών συμφερόντων, είχε δύο βασικά χαρακτηριστικά. Πρώτο, τη σταδιακή σμίκρυνση του παραγωγικού ιστού της οικονομίας και συγκεκριμένα την αποβιομηχανοποίηση της κυπριακής οικονομίας καθώς και τη μείωση της γεωργικής παραγωγής. Το δεύτερο χαρακτηριστικό, παράλληλα με την αύξηση της βαρύτητας των υπηρεσιών στην οικονομία είναι το φαινόμενο που έχει ήδη αναφερθεί το οποίο αφορά τη χρηματιστικοποίηση της κυπριακής οικονομίας.

Η υπερμεγέθης αύξηση του τομέα των τραπεζών και η καθοριστική θέση που έχει καταλάβει στη διαμόρφωση της κατεύθυνσης και εξέλιξης της κυπριακής οικονομίας είχε σαν χρονική αφετηρία τις αρχές του 2000, μετά την ελευθεροποίηση στον καθορισμό των επιτοκίων και διακίνηση κεφαλαίων. Η αλλαγή πολιτικής σε αυτά τα θέματα αποτελεί τον άξονα της τάσης για φιλελευθεροποίηση του χρηματοπιστωτικού τομέα σε αναπτυσσόμενες χώρες, η οποία είχε επιβληθεί από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα στα πλαίσια των ‘προγραμμάτων διαρθρωτικής μεταρρύθμισης’ από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Στην περίπτωση της Κύπρου και οι δύο αυτές ρυθμίσεις αποτελούσαν προϋπόθεση για την ένταξη στην Ε.Ε. και  είχαν καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω εξέλιξη του τραπεζικού τομέα.

H οικονομική κρίση στην ευρωπαϊκή περιφέρεια, εκτός από τις αδυναμίες του παραγωγικού τομέα έχει τις ρίζες της στη μαζική διακίνηση κεφαλαίων από τον ευρωπαϊκό βορρά στον ευρωπαϊκό νότο. Αυτό το είδαμε να συμβαίνει στην περίπτωση της Ελλάδας, της Ιρλανδίας, της Ισπανίας και σε λιγότερο βαθμό στην Πορτογαλία. Στην περίπτωση της Κύπρου, ο μηχανισμός διακίνησης κεφαλαίων, είχε σαν αφετηρία τις δραστηριότητες Ρώσων ολιγαρχών και το ιδιόμορφο καπιταλιστικό σύστημα που είχε αναπτυχθεί στη χώρα αυτή. Τα καθοριστικά κριτήρια για τη μαζική εισροή ρωσικών κεφαλαίων στην Κύπρο, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του τραπεζικού τομέα, ήταν: (Ι) Η μείωση του εταιρικού φόρου το 2003, από 25% που αποτελούσε τον μέσο όρο στην Ε.Ε., στο 10% που ήταν ο χαμηλότερος συντελεστής στην Ευρώπη, (ΙΙ) η πολιτική των ψηλών επιτοκίων που ακολούθησαν οι κυπριακές τράπεζες, και (ΙΙΙ) οι ‘χαλαρές’ πρακτικές όσον αφορά την εξακρίβωση της νομιμότητας των κεφαλαίων που είχαν προορισμό το κυπριακό τραπεζικό σύστημα.

Το υπόβαθρο των εξελίξεων στον χρηματοπιστωτικό τομέα της Κύπρου την τελευταία δεκαετία και που αποτέλεσε την καθοριστική αιτία της οικονομικής κρίσης ήταν ένα πλέγμα συμφερόντων που συμπεριελάμβαναν όχι μόνο τους μετόχους και διευθυντικά στελέχη των τραπεζών, αλλά και οικονομικές ελίτ που αποτελούνταν από μεγάλα δικηγορικά και λογιστικά γραφεία τα οποία είχαν επωφεληθεί σε τεράστιο βαθμό από το συγκεκριμένο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια. Αυτό το πλέγμα οικονομικών συμφερόντων είχε αποκτήσει διασυνδέσεις και επιρροή στο πολιτικό σύστημα, στα ΜΜΕ και σε άλλους μηχανισμούς για τη στήριξη και αναπαραγωγή αυτού του μοντέλου ανάπτυξης, που ενώ επέφερε τεράστια οφέλη σε συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα, ταυτόχρονα δημιουργούσε οικονομικά αδιέξοδα και ανισορροπίες που αργά ή γρήγορα θα προκαλούσαν κρισιακές καταστάσεις όπως αυτές που διέρχεται η Κύπρος σήμερα.

Οι συγκεκριμένοι παράγοντες και μηχανισμοί που οδήγησαν στη μορφή της οικονομικής κρίσης στην Κύπρο και ο ρόλος του τραπεζικού συστήματος έχουν αναφερθεί επανειλημμένα(1). Αυτό που έχει περισσότερη σημασία σε αυτή τη φάση της οικονομικής κρίσης και των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων προς αναζήτηση ενός πλαισίου εξόδου από την κρίση και κοινωνικού μετασχηματισμού στην Κύπρο αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα είναι: (Ι) κριτική ανάλυση της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας αλλά και της συγκεκριμένης αντιμετώπισης του τραπεζικού τομέα, (ΙΙ) η ανάγκη να επανέλθει στην προγραμματική ατζέντα της αριστεράς η πρωταρχική σημασία της δημόσιας ιδιοκτησίας, ελέγχου και δημοκρατικής διαχείρισης του τραπεζικού συστήματος σε εθνικό αλλά και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ως απαραίτητη προϋπόθεση για μια εναλλακτική πορεία εξόδου από την κρίση και δημιουργίας συνθηκών βιώσιμης ανάπτυξης.

Η απόφαση της Ε.Ε. για το κλείσιμο της Λαϊκής και την απορρόφησή της από την Τράπεζα Κύπρου καθώς και το κούρεμα των καταθέσεων κατά 50% στην Τράπεζα Κύπρου είχε σαν κίνητρα, πρώτο να πληγεί ανεπανόρθωτα το οικονομικό μοντέλο που αναπτύχθηκε στην Κύπρο όσον αφορά τη διακίνηση ρωσικών κεφαλαίων, δεύτερο να προστατευθούν τα συμφέροντα της Ε.Κ.Τ. και των κρατών του ευρωπαϊκού βορρά όσον αφορά τον ELA, αξίας πέραν των 9 δις ευρώ και τρίτον να αποφευχθεί πάση θησεία οποιαδήποτε σκέψη για εθνικοποίηση του τραπεζικού τομέα στην Κύπρο. Ακόμα και στην περίπτωση του συνεργατισμού, όπου το κράτος μέσω του δανεισμού από την Τρόικα προχώρησε στην ανακεφαλαιοποίησή του με 1.5 δις ευρώ, αυτή η στήριξη έγινε με τέτοιους όρους ούτως ώστε η ιδιωτικοποίηση του συνεργατικού πιστωτικού τομέα να θεωρείται ήδη προσχεδιασμένη.

Στους τελευταίους 18 μήνες από την απόφαση του Μαρτίου 2013 και την επιβολή του κυπριακού μνημονίου, το τραπεζικό σύστημα στην Κύπρο έχει καταφέρει να επιβιώσει κυρίως λόγω των συνεχιζόμενων περιορισμών στη διακίνηση κεφαλαίων και στις εσωτερικές συναλλαγές, συμπεριλαμβανομένης και της δέσμευσης καταθέσεων στην Τράπεζα Κύπρου. Ακόμα μια σημαντική, αν και αναμενόμενη εξέλιξη, ήταν ουσιαστικά η εξαγορά μεγάλου μέρους του τραπεζικού συστήματος από ξένα κερδοσκοπικά κεφάλαια. Η τρίτη σημαντική κίνηση όσον αφορά την εξέλιξη του τραπεζικού τομέα και η οποία επεβλήθη από την Τρόικα είναι η ψήφιση και η εφαρμογή της νομοθεσίας για τις εκποιήσεις.

Το νομοσχέδιο για τις εκποιήσεις αποτελεί καθοριστικό στάδιο στις διαδικασίες μετακύλισης των επιπτώσεων της κρίσης στους ώμους της εργατικής τάξης και των μικρομεσαίων στρωμάτων της κοινωνίας. Μετά την κατακόρυφη αύξηση της ανεργίας, τη μείωση μισθών και συντάξεων και την αποδόμηση του κοινωνικού κράτους, τώρα ακολουθεί η δήμευση των κατοικιών, των επαγγελματικών καταλυμάτων και μικρής ακίνητης περιουσίας όσων έχουν δανειστεί από τις τράπεζες και λόγω των επιπτώσεων της κρίσης δεν μπορούν να αποπληρώσουν τα δάνειά τους.
Η αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων θα έπρεπε να ήταν αναμενόμενη σε συνθήκες οικονομικής κατάρρευσης, κατακόρυφης αύξησης της ανεργίας, μείωσης μισθών και εισοδημάτων και το κλείσιμο μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Το ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό των ΜΕΔ σε σχέση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα οφείλεται και σε άλλους παράγοντες που συνδέονται με τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του τραπεζικού τομέα: η ευκολία με την οποία οι τράπεζες έδιναν δάνεια τα τελευταία χρόνια λόγω της αυξημένης ρευστότητας, το τεράστιο ποσοστό δανείων το οποίο διοχετεύθηκε στον τομέα ανάπτυξης γης, δημιουργώντας τις συνθήκες για την τεράστια φούσκα των ακινήτων και η υπόθαλψη του καταναλωτισμού σε σχέση με παραγωγικές επενδύσεις. Η αύξηση των ΜΕΔ αντικατοπτρίζει την αντι-αναπτυξιακή πολιτική που έχουν ακολουθήσει οι τράπεζες και τη βαθιά ύφεση που βρίσκεται η κυπριακή οικονομία και για την οποία οι τράπεζες έχουν την κύρια ευθύνη.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου Ιούνιος 2013 και Ιούνιος 2014 παρατηρείται τεράστια αύξηση στα ΜΕΔ: στον τραπεζικό τομέα από 16 δις σε 21,6 δις και στον συνεργατισμό από 5,6 δις σε 6,9 δις. Τα ΜΕΔ στον τομέα των ακινήτων τον Ιούνιο 2014 ήταν 7,6 δις, ενώ για την αγορά ή κατασκευή πρώτης κατοικίας ήταν 4,1 δις. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο αναφορικά με τα ΜΕΔ, το οποίο δεν αναφέρθηκε καθόλου στα ΜΜΕ, είναι ότι το ποσοστό κάλυψης των ΜΕΔ με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις είναι πολύ χαμηλό γύρω στο 40%. Αν ληφθεί υπόψη ότι το ποσοστό κάλυψης με υποθήκες στα οικιστικά δάνεια είναι πολύ ψηλό και μπορεί να φθάνει και μέχρι το 100%, τότε εύκολα βγαίνει το συμπέρασμα ότι στον κατασκευαστικό τομέα η κάλυψη είναι αρκετά πιο χαμηλή από 40%, ένδειξη της διαφθοράς και της διαπλοκής που χαρακτήριζε την παραχώρηση τέτοιων δανείων.

Τα πιο πάνω στοιχεία δείχνουν ότι ο τραπεζικός τομέας στην Κύπρο συνεχίζει να βρίσκεται σε πολύ επισφαλή αν όχι μη βιώσιμη θέση. Διεθνείς αναλύσεις υποστηρίζουν ότι τράπεζες με ποσοστό ΜΕΔ περισσότερο από 10% θα πρέπει να θεωρούνται μη βιώσιμες. Η επιμονή της Τρόικας για επίσπευση των διαδικασιών για εκποίηση των εξασφαλίσεων των ΜΕΔ, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης κατοικίας, και παρά τις κοινωνικές επιπτώσεις και τις πολιτικές αντιδράσεις, αντικατοπτρίζει τις απέλπιδες προσπάθειες για τη διάσωση του τραπεζικού τομέα, αλλά και για να τον κάνει πιο ελκυστικό σε ξένες επενδύσεις από κερδοσκοπικά επενδυτικά ταμεία. Το τραπεζικό σύστημα στην Κύπρο τα τελευταία δύο χρόνια, όχι μόνο δεν δίνει νέα δάνεια αλλά προσπαθεί απεγνωσμένα να εισπράξει όσα περισσότερα μπορεί. Επίσης, υπάρχει μια σταθερή μείωση των καταθέσεων, η οποία θα μπορούσε να ήταν ανεξέλεγκτη αν δεν υπήρχαν οι περιορισμοί στη διακίνηση κεφαλαίων(2). Όλα αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι με δυσκολία θα μπορούσε να επιβιώσει το τραπεζικό σύστημα τα επόμενα χρόνια και σίγουρα δεν θα διαδραματίσει κάποιο θετικό ρόλο για την ανάπτυξη της κυπριακής οικονομίας. Η κύρια ασχολία των τραπεζών για τα επόμενα χρόνια θα είναι οι εκποιήσεις και η προσπάθεια εξόφλησης δανείων. Φυσικά εδώ θα μπορούσε να αναφερθεί ως μια σημαντική παρένθεση η προοπτική λύσης του Κυπριακού, καθώς και το θέμα του φυσικού αερίου, οπότε αλλάζει ριζικά το σκηνικό και για τις τράπεζες και για την οικονομία γενικότερα.

Η διαχείριση των ΜΕΔ θα μπορούσε να γίνει με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο μέσω μιας ξεχωριστής οντότητας δημόσιου χαρακτήρα ή ενός ενδιάμεσου φορέα με διαφάνεια και χρησιμοποιώντας κοινωνικά και αναπτυξιακά κριτήρια. Τα κριτήρια αυτά θα μπορούσαν να συμπεριλαμβάνουν τα ακόλουθα:

1. Απόλυτη και χωρίς όρους προστασία της πρώτης κατοικίας.
2. Διαχωρισμός και κατηγοριοποίηση δανείων μεταξύ των μεγάλων οφειλετών στον κατασκευαστικό τομέα και των μικρο-οφειλετών και ανάλογη μεταχείριση.
3. Διαγραφή ή και παγοποίηση δανείων καθώς και αποπληρωμή συσχετισμένη με την εξέλιξη της οικονομίας και τη δυνατότητα των δανειστών να αποπληρώσουν τα δάνεια τους.

Φυσικά, όσο το χρηματοπιστωτικό σύστημα εξακολουθεί να έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την κερδοσκοπία, κανένα μέτρο δεν μπορεί να αποδώσει προς όφελος της κοινωνίας. Η εθνικοποίηση και ο δημόσιος έλεγχος του τραπεζικού τομέα είναι πλέον αναγκαία ως η μόνη πολιτική που θα βάλει φρένο στην καταστροφική πορεία στην οποία οδηγεί η ασυδοσία μιας χούφτας καπιταλιστών που ελέγχουν το τραπεζικό κεφάλαιο.

Η εθνικοποίηση τραπεζών είναι μια πολιτική η οποία έχει εφαρμοσθεί επανειλημμένα από το ξέσπασμα της κρίσης και στην Αμερική, Βρετανία, Ισλανδία, Ιρλανδία και σε άλλες χώρες. Σε όλες τις περιπτώσεις, όμως, ήταν μια πολιτική προσωρινή και ως αναγκαίο μέτρο στήριξης των τραπεζών με σκοπό να επανέλθουν στον ιδιωτικό τομέα μόλις οι συνθήκες το επέτρεπαν. Ο ουσιαστικός μετασχηματισμός των τραπεζών σε δημόσιους οργανισμούς με δημοκρατικό και κοινωνικό χαρακτήρα προϋποθέτει σημαντικές αλλαγές στο κοινωνικό και πολιτικό ισοζύγιο δυνάμεων και τέτοιες αλλαγές αρχίζουν να διαφαίνονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο στην περίπτωση της Ελλάδας, Ισπανίας, Ιρλανδίας και αλλού. Μια τέτοια θέση για τον δημόσιο έλεγχο και δημοκρατική λειτουργία του τραπεζικού συστήματος θα έπρεπε να έχει πρωταρχική θέση και στο πρόγραμμα της αριστεράς στην Κύπρο στα πλαίσια της συνεργασίας πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη ενάντια στα μνημόνια, τον νεοφιλελευθερισμό και τη χρηματιστικοποίηση της οικονομίας. Αυτή η πορεία αποτελεί τη μόνη ελπίδα για έξοδο από την κρίση σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και τη δημιουργία συνθηκών βιώσιμης ανάπτυξης, παραγωγικής ανασυγκρότησης και αλληλεγγύης μεταξύ των λαών της Ευρώπης.            

Παναγιώτης Παλλίνης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Σχηματικά θα μπορούσαν να αναφερθούν τα εξής σημεία:

1. Ο υπερτροφικός χαρακτήρας της εξέλιξης του τραπεζικού τομέα που έφτασε σε μέγεθος περισσότερο από οκτώ φορές την αξία του ΑΕΠ.
2. Η υπερβολική αύξηση του ιδιωτικού δανεισμού  σε επίπεδο πέραν του 300% σε σχέση με το ΑΕΠ, το μεγαλύτερο ποσοστό στην Ε.Ε.
3. Δανειακή πολτική επικεντρωμένη στα καταναλωτικά δάνεια και στον κατασκευαστικό τομέα με κατάληξη την τεράστια φούσκα των ακινήτων.
4. Τα πιο ψηλά επιτόκια στην Ευρώπη καθώς και αυθαίρετες αυξήσεις σε άλλες επιβαρύνσεις.
5. Διεθνής επέκταση σε χώρες της Αν. Ευρώπης όπως Σερβία, Ρουμανία, Ουκρανία, Ρωσία.
6. Κερδοσκοπικές επενδυτικές δραστηριότητες με αποκορύφωμα την αγορά των Ελληνικών ομολόγων αξίας 6 δις ευρώ.
7. Ο λόγος μεταξύ δανείων και καταθέσεων έχει φτάσει στην περίπτωση του κυπριακού τραπεζικού συστήματος το 130%, ποσοστό το οποίο θεωρείται πολύ ψηλό όσον αφορά την επιβίωση και ομαλή λειτουργία των τραπεζών.