Ο εξηγήσιμος μη-θάνατος του νεοφιλελευθερισμού στη Χιλή

Η απόρριψη του νέου συντάγματος με δημοψήφισμα έχει βαθιά ιστορικά ίχνη^[1]

Irina Domurath^[2]

14 Σεπτεμβρίου 2022

Στις 4 Σεπτεμβρίου, οι Χιλιανοί καταψήφισαν ένα σχέδιο συντάγματος που εκπονήθηκε από εκλεγμένους πολίτες, αφού οι κοινωνικές αναταραχές το 2019 ανάγκασαν την τότε κεντροδεξιά κυβέρνηση να ξεκινήσει μια συνταγματική διαδικασία. Ενώ περισσότερο από το 80 τοις εκατό είχε ψηφίσει υπέρ της διαδικασίας τον Οκτώβριο του 2020, δύο χρόνια αργότερα η αναδυόμενη πρόταση απορρίφθηκε με σχεδόν πλειοψηφία δύο τρίτων.

Προσπαθώντας να κατανοήσουν αυτό το αινιγματικό αποτέλεσμα, πολλές αναλύσεις επικαλέστηκαν τη «ριζοσπαστικότητα» του κειμένου σε σχέση με το δικαίωμα στην άμβλωση ή τα δικαιώματα των ιθαγενών, τον «αριστερό» χαρακτήρα του και την ελπίδα για ένα επακόλουθο "να το ξανακάνουμε" («do-over»). Ενώ όλες αυτές οι αναλύσεις εξηγούν μέρη του παζλ, θα πρέπει να επικεντρωθούμε στα προφίλ όσων ψήφισαν υπέρ της απόρριψης για να δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα.

Λογικά, η αρνητική ψήφος προερχόταν από δεξιούς ψηφοφόρους που δεν άλλαξαν γνώμη από το 2020 έως το 2022, ψηφοφόρους που άλλαξαν τις ψήφους τους στο ενδιάμεσο και ψηφοφόρους που ψήφιζαν για πρώτη φορά. Όσον αφορά την πρώτη ομάδα, δεν χρειάζεται ανάλυση. Τα δύο άλλα είδη ψήφων μπορούν να ερμηνευθούν, αντίστοιχα, από

- τις ρίζες του συνταγματικού σχεδίου στα κοινωνικά κινήματα και

- την τελική επιτυχία της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας στη Χιλή.

Κοινωνικά κινήματα

Η συνταγματική διαδικασία διεξάχθηκε σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικά κινήματα. Αυτό είχε κρίσιμες συνέπειες.

Πρώτον, πιθανότατα παραμόρφωσε την ψήφο έγκρισης του 2020. Εκείνη η ψηφοφορία δεν ήταν υποχρεωτική, οπότε μεγάλο μέρος εκείνων που ψήφισαν υπέρ της ιδρυτικής διαδικασίας το 2020 ήταν άτομα που είχαν κινητοποιηθεί στις αναταραχές του προηγούμενου έτους.

Δεύτερον, πολλά από τα μέλη της Συνταγματικής Συνέλευσης ήταν εκπρόσωποι αυτών των κοινωνικών κινημάτων: φεμινίστριες, αυτόχθονες ακτιβιστές, οικολόγοι, υποστηρικτές των δικαιωμάτων των ζώων και ούτω καθεξής. Οι αντίστοιχες ατζέντες τους βρήκαν το δρόμο τους στο συνταγματικό σχέδιο.

Αυτό έδωσε στην πρόταση ένα μαξιμαλιστικό περιεχόμενο, ιδίως σε ό,τι αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα, ενώ παραμελούσε τις τεχνικές λεπτομέρειες της πολιτικής οργάνωσης. Περιλάμβανε περισσότερα από 100 δικαιώματα -πολλά ακαθόριστα και εννοιολογικά ασαφή- που κυμαίνονται από την άμβλωση έως την αυτονομία για τους αυτόχθονες πληθυσμούς και για "νευρο-διαφορετικά άτομα". Με πολλά από αυτά τα δικαιώματα να συζητούνται έντονα στη χιλιανή κοινωνία, η πρόταση παρείχε μια σειρά από "διαλέγετε και παίρνετε" επιχειρήματα υπέρ της απόρριψης.

Τρίτον, ο μαξιμαλισμός του κειμένου αποξένωσε την κεντροαριστερά. Αυτός ο πολιτικός χώρος, ο οποίος οδήγησε την έξοδο της Χιλής από τη δικτατορία, είχε απογοητευτεί από τη διαδικασία εξ αρχής και δεν μπόρεσε να βάλει τους υποψήφιούς του στη συνταγματική συνέλευση. Ο Ρικάρντο Λάγκος, πρώην πρόεδρος και σημαντική ακόμα κεντροαριστερά προσωπικότητα, χαρακτήρισε το προσχέδιο "εξαιρετικά αντάρτικο".

Την ίδια στιγμή, ένα νέο, κεντροαριστερό κοινωνικό κίνημα που ονομάζεται "κίτρινοι" συζήτησε το ενδεχόμενο απόρριψης καθώς συνέχιζε τον αγώνα για ένα νέο σύνταγμα. Αυτό ουσιαστικά έδωσε σε πολλούς που είχαν ψηφίσει υπέρ μιας συνταγματικής διαδικασίας το 2020, αλλά ήταν δυσαρεστημένοι με το προσχέδιο, μια άγραφη τρίτη επιλογή το 2022 -"να το ξανακάνουμε".

Νεοφιλελεύθερη υποταγή

Μένει να εξηγήσουμε την απόρριψη του σχεδίου από ψηφοφόρους που ψήφιζαν για πρώτη φορά. Αυτοί που ψήφισαν μόνο τώρα επειδή το δημοψήφισμα ήταν υποχρεωτικό τείνουν να είναι "απολίτικοι". Η απογοήτευσή τους δεν είναι με την αριστερά ή τη δεξιά, αλλά με το κράτος. Μια κοινή ανέκδοτη αφήγηση ήταν: "Προέρχομαι από φτωχό υπόβαθρο. Το κράτος δεν έκανε ποτέ τίποτα για μένα ή την οικογένειά μου. 'Ο,τι έχουμε, το έχουμε γιατί δουλεύουμε πολύ σκληρά. Δεν θέλω το κράτος να μου πάρει το σπίτι. Δεν θέλω η οικογένειά μου να πληρώνει φόρους για το δεύτερο σπίτι μας - το οποίο κατασκευάσαμε μόνοι μας χωρίς τη βοήθεια κανενός. Και δεν θέλω να πληρώνω για τους τεμπέληδες, που δεν κάνουν τίποτα και θέλουν απλώς κοινωνικά επιδόματα".

Τέτοιες δηλώσεις είναι η επιτομή της υποταγής στο νεοφιλελεύθερο δόγμα. Μη ξεχνάμε ότι η Χιλή είναι η χώρα στην οποία γεννήθηκε ο νεοφιλελευθερισμός -η ιδεολογία που υποστηρίζει τον φονταμενταλισμό της αγοράς και την εχθρότητα προς την κυβέρνηση για το δημόσιο καλό. Ήδη στη δεκαετία του 1970, όταν ο "Θατσερισμός" και αργότερα ο "τρίτος δρόμος" του Τόνι Μπλερ δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί στη Βρετανία, η χώρα αυτή της Λατινικής Αμερικής πέρασε από μια βαθιά αλλαγή που θα καθόριζε τη μοίρα της για δεκαετίες.

Όταν η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Σαλβαδόρ Αλιέντε ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα με την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών τον Σεπτέμβριο του 1973, ο Αουγκούστο Πινοσέτ, επικεφαλής της στρατιωτικής χούντας που κυβέρνησε τη Χιλή από τότε μέχρι το 1990, εφάρμοσε ένα νεοφιλελεύθερο πείραμα, με την υποστήριξη και την προώθηση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και την Παγκόσμια Τράπεζα.

Αυτό το πολιτικό εγχείρημα βρισκόταν σε εξέλιξη ήδη από πολύ καιρό: στα τέλη της δεκαετίας του 1950, μια επιλεγμένη ομάδα νέων οικονομολόγων είχε πάει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο για να εκπαιδευτεί σε νεοφιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές, για να τις εφαρμόσουν - σύμφωνα με ένα βιβλίο που ονομάζεται El Ladrillo^[3} - κατά την επιστροφή τους στη Χιλή.

Το εγχείρημα αυτό κατέστησε το καθεστώς Πινοσέτ πρόδρομο της εμπορευματοποίησης και της ιδιωτικοποίησης στη Λατινική Αμερική - στην υγειονομική περίθαλψη, την εκπαίδευση, τις συντάξεις, τη στέγαση κ.α.. Μια βαθιά σύνδεση οικοδομήθηκε πολιτικά μεταξύ της εγκαθίδρυσης μιας απορρυθμισμένης αγοράς και του αυταρχικού καθεστώτος. Παραδόξως, αυτό απαιτούσε τη δημιουργία ενός τεράστιου γραφειοκρατικού μηχανισμού, ενώ το κράτος άφηνε την κοινωνική πρόνοια στις αγορές. Η επιστροφή στη δημοκρατία (υπό την κεντροαριστερά) συνέχισε τον "χιλιανό δρόμο" και οδήγησε τη Χιλή να γίνει μέλος του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης το 2010.

Σπασμένο κοινωνικό συμβόλαιο

Αυτό που συνέβη σχεδόν μισό αιώνα μετά είναι η σχεδόν λογική συνέχεια του νεοφιλελεύθερου εργαστηρίου. Όταν ένα κράτος έχει καταργήσει την ευθύνη για την ευημερία των πολιτών του και αυτοί οι πολίτες έχουν εσωτερικεύσει τη λογική ότι ο καθένας είναι ο αρχιτέκτονας του μέλλοντός του, το κοινωνικό συμβόλαιο καταρρέει.

Δεν υπάρχει πλέον (νόμιμο) κράτος - μόνο ένα διοικητικό όργανο. Δεν υπάρχουν πια πολίτες. Αυτό που μένει είναι άτομα, λύκοι ανάμεσα σε λύκους, δυσπιστία μεταξύ τους, απουσία αισθημάτων αλληλεγγύης, απουσία ελπίδας για αλλαγή.

Ο νεοφιλελευθερισμός έχει κληροδοτήσει αυτό που ο Emile Durkheim αποκαλούσε "ανομία". Σε μια τέτοια κοινωνία στερημένη από δεσμούς, κάθε προσπάθεια για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο -όπως αυτή της συνταγματικής διαδικασίας- πρέπει σχεδόν αναγκαστικά να αποτύχει.

^[1] Μετάφραση-απόδοση: Σοσιαλιστική Έκφραση, από https://socialeurope.eu/the-explicable-non-death-of-neoliberalism-in-chile  

^[2] Αναπληρώτρια καθηγήτρια Νομικής στο Κεντρικό Πανεπιστήμιο της Χιλής στο Σαντιάγο, με τομέα μελέτης τη σύνδεση της πολιτικής οικονομίας με το δίκαιο

^[3] Σημ. μεταφρ.: Το "El Ladrillo" ("The Brick", "το τούβλο"), με υπότιτλο "Βάσεις της οικονομικής πολιτικής της χιλιανής στρατιωτικής κυβέρνησης", ολοκληρώθηκε εβδομάδες πριν από το πραξικόπημα του Πινοσέτ. Πρόκειται για συλλογή άρθρων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική απορρύθμιση στη Χιλή από το 1973. Τα άρθρα προέκυψαν από μεταπτυχιακά σεμινάρια που διοργανώθηκαν από μια ομάδα επαγγελματιών οικονομολόγων και ακαδημαϊκών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο για χιλιανούς σπουδαστές, οι οποίοι πήγαν, επί τούτου, με υποτροφία μετά από συμφωνία, το 1956, του πανεπιστημίου με το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Χιλής.