70 Χρόνια από τη Δολοφονία του Λέων Τρότσκι

Κείμενο που Γράφτηκε το Νιόμβρη του 2010

Συμπληρώνονται φέτος 70 χρόνια από τη δολοφονία του Λέον Τρότσκι. Το έργο του στενά δεμένο με την πο­λύπλευρη δράση του, τη γεμάτη από τον πλούτο της ιστορικής του παρέμβασης σε γεγονότα που σημάδεψαν τη μοίρα του πλανήτη στον 20ο αιώνα, παραμένει ανεξί­τηλο. Γιατί ο Λέον Τρότσκι δεν ήταν απλά μια επαναστα­τική μορφή που ανέδειξε και έπειτα έσυρε στην αφάνεια η Ιστορία. Ήταν μια ξεχωριστή μορφή επαναστάτη και η ζωή του αποτελεί ένα διαλεκτικό κράμα ακούραστης επαναστατικής θεωρητικής εργασίας και έντονης δρά­σης.

Γεννήθηκε το 1879 στη Γιάνοφκα, ένα μικρό χωριό έξω από την Οδησσό. Από το Γενάρη του 1898, που συνελήφθη για πρώτη φορά, μέχρι το 1905 διαμορφώνει τη βάση της θεωρητι­κής του συγκρότησης παρά την έντονη εναλλαγή φυλα­κής - εξορίας - εμιγκράτσιας. Συνδέεται με τον Λένιν στο Λονδίνο και γίνεται ένας από τους βασικούς αρθρογρά­φους της ΙΣΚΡΑ με το ψευδώνυμο «πένα». Επιστρέφει στη Ρωσία με το ξέσπασμα της επανάστασης του 1905, εκλέγεται πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης και κα­θιερώνεται σαν η ψυχή και ο καθοδηγητικός πολιτικός του νους. Συλλαμβάνεται, φυλακίζεται, εξορίζεται στη Σιβηρία και ξαναδραπετεύει μ’ ένα πλαστό διαβατήριο στο όνομα Τρότσκι που τον ακολούθησε σε όλη του τη ζωή.

Τα επαναστατικά γεγονότα του Φλεβάρη του 1917 τον βρίσκουν στην Αμερική. Επιστρέφοντας στην επαναστατημένη Πετρούπολη εκλέγεται ξανά πρόεδρος του Σοβιέτ και εντάσσεται στους Μπολσεβίκους. Από τη θέση του προέδρου του Σοβιέτ της Πετρούπο­λης δούλεψε ακούραστα για τη νίκη της επανάστασης και καθιερώνεται ως μεγάλος ηγέτης του επαναστατημέ­νου προλεταριάτου, συναρχηγός με τον Λένιν, της πρώτης νικηφόρας εργατικής επανάστασης.

Η σταδιακή γραφειοκρατικοποίηση των δομών κράτους και κόμματος που κορυφώθηκε μετά το θάνατο του Λένιν, συμπυκνωμένη στο σταλινικό μοντέλο καθοδήγησης της ΕΣΣΔ και της 3ης Διεθνούς, βρήκε στο πρόσωπο του Τρότσκι τον πιο μαχητικό και επικίνδυνό της αντίπαλο. Το ξεσκέπασμα της σταλινικής παραχάραξης και η ίδρυση της 4ης Διεθνούς προδιαγράφουν το τέλος του. Οι πράκτορες της Γκε-πε-ου έχουν μιαν εντολή μονάχα. Δολοφονήστε τον Τρότσκι. Ήταν ο Ραμόν Μερκαντέρ αυτός που το πέτυχε. Στις 20 Αυγούστου του 1940 ο Λέον Τρότσκι ένα από τα πιο φωτεινά πνεύματα της ανθρώπινης ιστορίας, το πιο καθολικό επαναστατικό μυαλό του 20ού αιώνα, αφήνει την τελευταία του πνοή.

Σήμερα, 70 χρόνια μετά, το παράδειγμα και οι ιδέες του μεγάλου επαναστάτη παραμένουν επίκαιρες για χιλιάδες αγωνιστές σ' ολόκληρο τον κόσμο.

Ένας μεγάλος θεωρητικός και επαναστάτης

Αποσπάσματα από τη νεκρολογία που έγραψε στις φυλακές της Ακροναυ­πλίας για την πρώτη επέτειο της δολοφονίας του Τρό­τσκι, ο πιο σημαντικός Έλληνας διανοητής, επανα­στάτης και Γραμματέας του ΚΚΕ, ο Παντελής Πουλιόπουλος, που λίγο αργότερα έπεφτε νεκρός στο Νεζερό από τις σφαίρες του εκτελε­στικού αποσπάσματος των Ιταλών φασιστών.

Ξεχωριστή θέση στην ιστορία της μαρξιστικής θε­ωρίας κρατεί ο Λέον Νταβίντοβιτς Τρότσκι σαν συνεχι­στής των Μαρξ - Ένγκελς και, μετά το 1924 του Λένιν. Η έρευνα για το έργο του Τρότσκι σαν θεωρητικού εί­ναι καθήκον επίκαιρο και εξαιρετικής σημασίας. Ο Τρότσκι είναι ο θεωρη­τικός της «διαρκούς επανά­στασης» στον 20ό αιώνα. Σαν τέτοιος εμβάθυνε και διατύπωσε μεγαλοφυώς τους νόμους της μαρξιστι­κής θεωρίας, που διέπουν: α) τη σχέση της αστικής με την προλεταριακή επανά­σταση, β) το πέρασμα της επανάστασης από το εθνικό στο διεθνικό πλαίσιο, γ) τη μετατροπή της διεθνούς επανάστασης σε παγκόσμια (αξιοσημείωτη εδώ είναι η παραπέρα επεξεργασία της θεωρίας των κινητήριων δυ­νάμεων και της πορείας των επαναστάσεων στις καθυ­στερημένες αποικιακές και μισοαποικιακές χώρες - Ρω­σία 1917, κινέζικη επανά­σταση 1925-27: νόμος της «συνδυασμένης ανάπτυ­ξης» σαν λογική συνέπεια του νόμου της «ανισομερούς ανάπτυξης»), δ) τη στρατη­γική και ταχτική του σύγχρονου εμφύλιου πολέμου, ε) τις οικονομικές και κοινω­νιολογικές προϋποθέσεις στην κατάστρωση του σχε­δίου της σοσιαλιστικής πα­ραγωγής, στ) τους όρους και την πορεία του γραφειο­κρατικού εκφυλισμού της προλεταριακής δικτατορίας σ' ένα απομονωμένο εθνικό κράτος... 

Την ιδέα για τη «διαρκή επανάσταση» τη συνέλαβαν και τη διατύπωσαν με λακω­νική συνοπτικότητα ο Μαρξ και ο Ένγκελς απ' αφορμή την επανάσταση του 1848 («Επιστολές στον Κούνγκελμαν», Αλληλογραφία Μαρξ - Ένγκελς», «Κομμου­νιστικό Μανιφέστο», «Πολι­τική Διαθήκη του Ένγκελς»). Η μελέτη της ρωσικής πείρας στις αρχές του 20ού αιώνα έδωσε τη δυνατότητα στον Λ. Τρότσκι να εφαρμόσει τη θεωρία σε μια συγκεκριμένη εθνική πε­ρίπτωση και, το σπουδαιότε­ρο, να την επεξεργαστεί σε αδιάσπαστη συνοχή με όλα τα άλλα συστατικά της μαρ­ξιστικής διδασκαλίας για τη σοσιαλιστική μεταμόρφωση της κοινωνίας...

Θεωρούν συνήθως τον Τρότσκι σαν τον θεωρητικό των φαινομένων της παρακ­μής της προλεταριακής επα­νάστασης. Είναι εξίσου και ο θεωρητικός της ακμής. Κανένας ύστερα από το Λέ­νιν δεν έσπρωξε σε τόσο βάθος τη θεωρητική έρευνα των προβλημάτων της ανοι­κοδόμησης όσο ο Λ. Τρό­τσκι. Ξεχωριστή θέση παίρ­νει εδώ η σύλληψη, κατά­στρωση και αρχή της εκτέ­λεσης του οικονομικού σχε­δίου («Πού βαδίζει η Ρωσία», «Πλατφόρμα του 1927», «Αντι-Στάλιν», Εισηγητικές του εργασίες στην Επιτροπή του Κρατικού Σχεδίου απ' το 1923).

Καρποί της τροτσκιστικής έρευνας είναι οι νόμοι της «ψαλίδας» και της «σμίτσκας» που πέρασαν στο διεθνές λεξιλόγιο. Ο Λένιν δεν έζησε για να επεξεργαστεί θεωρητικά τη νέα πείρα και ιδιαίτερα τις τόσο αντιφατικές μορφές που έμελλαν να πάρουν στην «απομονωμένη και κα­θυστερημένη» Ρωσία οι με­γαλοφυείς του διατυπώσεις για τη συμμαχία εργατών και χωρικών σαν ένα από τα στηρίγματα της προλεταρια­κής διχτατορίας.

Στον Τρότσκι χρωστάμε αναμφισβήτητα την πρώτη επιστημονική κοινωνιολογία της μετεπαναστατικής γρα­φειοκρατίας και μια πραγματικά επιστημονική ανάλυση για τον προοδευτικό εκφυ­λισμό του κυβερνώντος προλεταριακού κόμματος και του κράτους (στα διάφο­ρα στάδια τους): κεντρισμός - θερμιδώρ - βοναπαρτισμός. Εδώ η θεωρητική επε­ξεργασία της μαρξιστικής διδασκαλίας, κεντρισμένη από το πάθος της πολιτικής δράσης, φτάνει στο κορύ­φωμα της δημιουργίας της. Όλη η μαρξιστική φιλολογία μετά το θάνατο του Ένγκελς δεν έδωσε ακόμη άλλο έργο με τόση ενότητα σκέψης, βάθος ανάλυσης και αποκαλυπτικό φως σαν την «Προδομένη Επανάστα­ση».

Μέσα στην Κομμουνιστι­κή Διεθνή της λενινιστικής περιόδου ο Λ. Τρότσκι ήταν γνωστός σαν ο «μεγάλος συγγραφέας» του «Τρομο­κρατία και Κομμουνισμός», που λογαριαζόταν ως το πιο δυνατό απ' όλα τα έργα του ώς τότε. Η αντίκρουση του ομότιτλου τίτλου του Κάουτσκι έχει στο πεδίο της θεω­ρίας μια ιδιαίτερη αξία σαν σπουδαία ενίσχυση της λενινιστικής ανάλυσης για την ιστορική χρεοκοπία των μεθόδων του αστικού κοινο­βουλευτισμού και για την στερέωση της νίκης της προλεταριακής εξουσίας («Οι εκλογές για τη Συντακτική Εθνοσυνέλευση». «Ο Αποστάτης Κάουτσκι», «Θέ­σεις για την αστική δημο­κρατία του 2ου Συνεδρίου της Κ.Δ.»).
Ο Τρότσκι γενίκευσε θε­ωρητικά, όπως κανένας άλ­λος ώς τώρα, τα ιδιαίτερα φαινόμενα της «κρίσης που ξεσπά μέσα στο προλεταριατικό κόμμα την παραμονή του επαναστατικού πραξικο­πήματος», καθώς και τα συ­μπτώματα της παθολογίας του κομματικού οργανισμού γενικά και ειδικότερα στα χρόνια μας μετεπαναστατικής παρακμής, δίνοντάς μας και την κατάλληλη θεραπευ­τική («Διδάγματα του Οχτώβρη», «Νέο Ρεύμα»).

Η διδασκαλία του Λένιν είναι ό,τι ανώτερο έδωσε ο μαρξισμός για την ίδια του την αποκατάσταση από τη ρεφορμιστική διαστροφή, για την εξήγηση γενικά των φαινομένων του ιμπεριαλι­σμού και των κοινωνικών επαναστάσεων του 20ού αι­ώνα, για την προετοιμασία, την πραγματοποίηση, τη στερέωση της σοσιαλιστικής νίκης και για το πρώτο, «ηρωικό» στάδιό της.
Η διδασκαλία του Τρότσκι είναι ό,τι ανώτερο έδω­σε ο μαρξισμός στον 20ό αιώνα για την υπεράσπισή του από τη ρεφορμιστική και εθνικομπολσεβική (σταλινι­κή) διαστροφή του, για τα φαινόμενα του ιμπεριαλι­σμού και των κοινωνικών επαναστάσεων της εποχής μας, για την προετοιμασία της προλεταριακής νίκης, για το πρώτο και για το δεύ­τερο στάδιο ύστερα απ' αυ­τή («σοβιετικό θερμιδώρ, βοναπαρτισμός»), τέλος για τις συνθήκες που καθορί­ζουν τη λύση της μετεπαναστατικής κρίσης. Έτσι ο Τρότσκι είναι συνεχιστής και αναστηλωτής όχι μόνο του Μαρξ αλλά και του Λένιν.

Στα τέλη της ζωής του ο Πρωτεργάτης της Ρωσικής Επανάστασης έγινε και ιστορικός της. Προοίμια της πολύτομης «Ιστορίας» του έχουμε κιόλας από το 1918 και από το 1923 («Από την Οχτωβριανή Επανάσταση ώς τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ», «Διδάγματα του Οχτώβρη»). Από ειδικούς στην Critiquue Sociale κ.ά. χαρακτηρίστηκε σαν μνημει­ώδες έργο της παγκόσμιας ιστοριογραφίας, εφάμιλλο και ανώτερο από το ιστορι­κό έργο του Θουκυδίδη, η πρώτη μετά τα ιστορικά έρ­γα του Μαρξ, καθαρά επι­στημονική μελέτη μεγάλων ιστορικών γεγονότων. Δεν είναι υπερβολή. Το τροτσκιστικό έργο μόνο με την «18η Μπρυμαίρ του Λουδο­βίκου Βοναπάρτη» του Καρλ Μαρξ και τον «Πόλεμο των Χωρικών» του Ένγκελς μπο­ρεί να συγκριθεί. Για πρώτη φορά από τότε μαρξιστής δίνει με τόσο πλήρη τρόπο το μέτρο της δύναμης που έχει η ιστορικοϋλιστική μέ­θοδος στο να αποκαλύπτει με τη λογική τους αλληλου­χία όλες τις βαθύτερες ρί­ζες, αντικειμενικές και υπο­κειμενικές, του ιστορικού προτσέσου, χαράζοντας έτσι μια μεγαλειώδη συνθε­τική εικόνα της κρυμμένης στο σύμπλεγμα των συνα­φειών του ενότητας. Ο Τρό­τσκι ξεπέρασε εδώ και αυ­τόν τον Κάουτσκι, που μ’ αυτόν ο μαρξισμός έχει δώ­σει ένα πραγματικά κλασικό ιστορικό έργο, την «Κατα­γωγή του Χριστιανισμού».

Ο Τρότσκι είναι ο πολυ-πλευρότερος μαρξιστής θε­ωρητικός που αγκάλιασε στο πεδίο των ερευνών του και τις ψηλότερες περιοχές του κοινωνικού εποικοδομή­ματος: φιλολογία, τέχνες, κουλτούρα γενικά (το πρώ­το σχετικό έργο «Φιλολογία και Επανάσταση», οι πελεμικές του με τη μπουχαρινοσταλινική σχολή της «προλεταριακής τέχνης», τα πανφλέ του για τον Ουέλς κ.ά.) Εδώ ο Τρότσκι είναι με μια έννοια συνεχιστής του Πλεχάνωφ που από πολλές απόψεις και αυτόν τον ξεπέρασε ιδίως στην οξύτητα της παρατήρησης, το πλά­τος του ορίζοντα, στην εγκυκλοπαιδική ευρυμάθεια και τη συναρπαστική γοητεία του συγγραφικού ύφους.
Ως συγγραφέας γενικά ο Τρότσκι προσεγγίζει τα κλασικότερα μνημεία του μαρξιστικού ύφους δίνοντάς μας ταυτόχρονα έναν ολό­τελα νέο δημιουργικό τύπο. Ιδιαίτερα τον χαρακτηρίζουν: πολυμορφία της σύλληψης, σπάνια συμπύκνωση ιδεών σε πλοκή λόγου αττι­κά απέρριττη, διάφανη και ρέουσα, επίμονο δούλεμα της φράσης, ίσαμε την καλλιτεχνική αρτιότητα, εκπλη­κτικός πλούτος των εικόνων που συνδυασμένος με τη λακωνική συντομία χύνει ξάφνου το άπλετο φως και στην πιο σύνθετη σκέψη για να την κάνει προσιτή και επαγωγό στον πιο απλό και τον πιο δύσκολο μαζί ανα­γνώστη. Συχνότατα οι σελί­δες του Τρότσκι μας θαμπώ­νουν σαν πραξιτελικά ανά­γλυφα, ενώ το λεπτό σκώμμα του πολεμικού του επι­γράμματος συντρίβει ανελέ­ητα τον ιδεολογικό αντίπα­λο με την αυτοκυρίαρχη μό­νο δύναμη της αλήθειας. (Πολύ νωρίς ο Στάλιν γελοι­οποιήθηκε, χάρη σε δύο τρία πνευματώδη επιγράμ­ματα του Τρότσκι).

Ο Τρότσκι -φιλόσοφος- και με το δικό του ύφος πραγματοποιεί το νέο αν­θρώπινο τύπο, το σοσιαλι­στή νεοανθρωπιστή της αυ­ριανής κοινωνίας. Ανήκει στους λιγοστούς αγωνιζό­μενους εργάτες του πνεύ­ματος που έζησαν πέρα από την προϊστορία της ανθρω­πότητας, πριν αυτή μπει στην καθαυτό ιστορία της. Για τη νέα προλεταριακή γενιά η «Ζωή μου» και ο «Λό­γος στον Ιππόδρομο της Νέ­ας Υόρκης» είναι αριστουρ­γήματα σοσιαλιστικής παι­δαγωγίας. Την υποβλητική τους δύναμη την ανυψώνει σε μεγάλο βαθμό το άφθονο εκεί μέσα επικό και δραματι­κό στοιχείο...

Η δολοφονία του αιώνα

Κείμενο από έναν άνθρωπο «υπεράνω υποψίας»: Τον διανοητή, Άγγελο Τερζάκη. Είναι μια φωνή από τον αντίπαλο, δημοσιευμένη στην επιφυλλίδα του «Βήματος», στις 26 του Αυγούστου 1959. 

Αν πλάι στον επαναστάτη με την αυστηρή, σλαβομογγολική μορφή του μαυσωλείου της Κόκκινης Πλατείας -που λέγαμε την περασμένη Τετάρτη- έπρεπε να υπάρχει κάποιος δεύτερος μεγάλος νεκρός, αυτός ήταν ο Λεόν Τρότσκι. Όμως λόγοι «πρακτικοί» δεν θ’ αφήσουν ποτέ να γίνει αυτή η αποκατάσταση: Το κρανίο του Τρότσκι το θρυμμάτισε το σφυρί του δολοφόνου, που έστειλε στο Μεξικό, για να διεκπεραιώσει την προσωπική αντιδικία του, ο «μέγας» Στάλιν. Έτσι, έγινε η ανίερη υποκατάσταση: Ο δήμιος πήρε στο προσκύνημα τη θέση του θυσιασμένου.

Ο υπογράφων δεν έχει τον κίνδυνο να θεωρηθεί τροτσκιστής, και μάλιστα κατόπιν εορτής, γι’ αυτό και ό,τι έχει να πει εδώ το λέει ξένοιαστα. Ο ιδεολογικός κόσμος του Τρότσκι δεν είναι ο δικός μας. Μα τι σημαίνει; Το δαιμόνιο είναι το δαιμόνιο και η Ιστορία είναι η Ιστορία. Οι δικές μας οι γενιές τα έζησαν τα μεγάλα γεγονότα που άλλαξαν περισσότερο από την εξωτερική όψη του πλανήτη, την εσωτερική του σύσταση. Και συνήθισαν να προφέρουν ζευγαρωτά, στο ίδιο κύμα ορθωμένα, τα δύο ονόματα, Λένιν-Τρότσκι. Ήταν οι πρωτεργάτες του κατακλυσμού. Τις μετέπειτα εσωτερικές διαμάχες του καθεστώτος, της ηγεσίας του, τις μαθαίναμε, όμως δεν μας άγγιζαν. Είχαμε πάψει κιόλας ν’ αντιδρούμε στις επιθέσεις προπαγάνδας διασυρμού που εγκαινίαζε η ανερχόμενη τότε μερίδα για να διαβάλει τον αντίπαλό της. Αν οι κομμουνιστές το πίστεψαν, εμείς δεν το πιστέψαμε ποτέ πως ο Τρότσκι ήταν προδότης. Που θα πει πως η ηθική πίστωση που ανοίγαμε στη Ρωσική Επανάσταση ήταν μεγαλύτερη από εκείνην που της άνοιγαν κάποιοι πειθήνιοι οπαδοί της...

Η αποκατάσταση της αλήθειας της ιστορικής, και της ανθρώπινης επιβάλλει την επαναφορά του Τρότσκι στη θέση που του ανήκει. Όχι στο μαυσωλείο, για το οποίο άλλωστε είναι πολύ αργά πια. Στο κέντρο της επίσημης Ιστορίας. Όσο κι αν είναι βιαστική η εποχή μας, όσο κι αν έχει συνηθίσει να κλείνει γρήγορα τις αποσκευές της, τους φακέλους της και να προσπερνάει, να προχωρεί στον επόμενο σταθμό, καλό θα είναι να μη λησμονεί πως υπάρχουν κάποιες υποθέσεις που δεν κλείνονται μαζί με τους φακέλους, απομένουν ανοιχτές απέναντι στη συνείδηση του ανθρώπινου γένους. Γιατί αν ήταν όλα να τερματίζονται έτσι, συνοπτικά, ελαφροσυνείδητα, δίχως διάκριση, ενδοιασμούς, και δίχως κάποια κατάλοιπα ευλάβειας, τότε δεν θα είχε κανένα απολύτως νόημα και η ιστορία των λαών και η ζωή των ανθρώπων. Η υπόθεση Τρότσκι δεν είναι κοινή. Με το τέλος της ζωής τέτοιων προσώπων δεν τελειώνει η ιστορία τους. Είτε ασπαστήκαμε τις ιδέες τους είτε διαφωνήσαμε, είτε γοητευτήκαμε από την προσωπικότητά τους είτε την αποδοκιμάσαμε, είτε συμπολεμήσαμε μ’ αυτούς είτε τους πολεμήσαμε, δεν παύουν να είναι μεγάλα τέκνα της ανθρωπότητας, οπλισμένα με δαιμόνιο ασυνήθιστο, και που αγωνίστηκαν, έπεσαν για την ιερή υπόθεση του ανθρώπου. Από τη στιγμή που το χώμα του τάφου σκέπασε τις μορφές αυτές που η σύγκρουσή μας έληξε, ανήκουν σε όλους μας. Η υπόθεσή τους είναι υπόθεση της Ιστορίας.

Η σύμπτωση, η πιο αντιπνευματική αυτή απ’ όλες τις θεότητες, η Τύχη, έχει κάποτε την αναπάντεχη λογική της. Ανάμεσα στην ημερομηνία της περασμένης Τετάρτης, που μιλούσαμε για το μαυσωλείο της Κόκκινης Πλατείας, και τη σημερινή, παίρνει θέση η 20ή Αυγούστου, ημερομηνία ακριβώς όπου, πριν από δεκαεννιά χρόνια, στο Κογιοακάν του Μεξικού, ο δολοφόνος τρύπωνε με τρόπο παραπειστικό στο γραφείο του Τρότσκι, τον χτυπούσε από τα πίσω, στο κεφάλι, με την κρυμμένη μέσα στο πανωφόρι του ορειβατική αξίνα. «Αυτή τη φορά, το πέτυχαν», ψιθύρισε ο ετοιμοθάνατος στους δικούς του. Γιατί το ήξερε ο Τρότσκι, κι από χρόνια, πως η Γκεπεού έχει αναλάβει την εκτέλεσή του, σ’ οποιοδήποτε σημείο της Γης τον βρει. Όμως δεν φαίνεται να ήταν αυτό, η αγωνία του θανατοποινίτη, που ρύθμιζε τη ζωή του. Μια άλλη αγωνία, υψηλότερη, τον συνείχε: Ν’ αποκαταστήσει την αλήθεια, να επιβάλει τις ιδέες του, ν’ αποσείσει την κατηγορία που τον εβάραινε, πως τάχα πρόδωσε τα ιδανικά του. Κατηγορία που το στρατηγείο του Στάλιν εξακόντιζε, συδαύλιζε επίμονα, με όλα τα μέσα, μ’ ένα ανελέητο προπαγανδιστικό σφυροκόπημα της παγκόσμιας κοινής γνώμης, και με καταγγελίες, δίκες, τουφεκισμούς. Πρέπει να διαβάσει κανένας τα κείμενα του Τρότσκι εκείνης της εποχής, για να καταλάβει. Είναι μια συγκλονιστική ανθρώπινη περίπτωση· μια περίπτωση όπου, καθώς πάντα όταν η δραματική θερμοκρασία υψώνεται στο έπακρο, ο ανθρώπινος παράγων δεσπόζει, κατακαλύπτει τον ιστορικό· το καυτό δράμα, τότε, κυριαρχεί απέναντι στο ψυχρό έπος.

Ο άνθρωπος αυτός, ο δεύτερος μετά τον Λένιν θεμελιωτής της νέας Ρωσίας, ο οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, ηγέτης και διανοούμενος, συγγραφέας με λάμψη ασυνήθιστη, περιφέρεται εκπατρισμένος από χώρα σε χώρα, συκοφαντημένος, κυνηγημένος, παντού ανεπιθύμητος, παντού προσωρινός, κολασμένος, ακοίμητος, και ενώ γράφει, γράφει, στοιβάζει τα αποδειχτικά κείμενά του, τις πολεμικές και τις απολογίες του, βλέπει γύρω τους φίλους του να πέφτουν, τα παιδιά του, τους συνεργάτες του, τις τάξεις των συμπολεμιστών του ν’ αραιώνουν, σ’ έναν αγώνα άνισο κι εξοντωτικό, που, το ξέρει ο ίδιος, δεν θα σφραγιστεί παρά μονάχα με τη ζωή του. Όσο κι αν είναι ο άνθρωπος αυτός ένας γυμνασμένος, σκληραγωγημένος επαναστάτης, δεν μπορεί παρά να νιώθει τώρα, στη δύση της ζωής του, αποκαρδιωτική στα χείλη του την πίκρα της τραγικής αυτής μεταστροφής που τον έφερε από το θρίαμβο του κινήματος κι από την κορυφή της εξουσίας, στον κολασμένο, άνυδρο κύκλο του κατατρεγμού. Είναι ένα κυνηγημένο ζώο, που απάνω του αμολήθηκε, απ’ όλα τα σημεία της Οικουμένης, η παγανιά.

Σ’ άλλους καιρούς, χαρακτηρισμένους από μια διαφορετική ηθική ευαισθησία, η παγκόσμια συνείδηση είχε αναστατωθεί από την περίπτωση ενός υπόδικου αθώου: του Ντρέιφους. Ωστόσο η υπόθεση Ντρέιφους παραμένει ιδιωτική, στενή, μπροστά στην υπόθεση Τρότσκι. Κι ας ήταν κι εκεί υπερατομικό ουσιαστικά το θέμα: ας έβλεπαν την αθωότητα πέρα και πάνω από τον αθώο. Εδώ, είναι ο συκοφαντημένος ιδεολόγος που δικάζεται. Όχι ο Λεόν Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, ο επιλεγόμενος Τρότσκι, αλλά η παγιδευμένη, κατασυκοφαντημένη ιδεολογία. Τέτοιες διαφορές δεν επιτρέπεται να παραμένουν ανοιχτές.

Να γιατί λέμε πως η ιστορία δεν έχει ακόμα αποκατασταθεί. Η Ρωσία δεν έδειξε για την ώρα την πρόθεσή της ν’ απαλλαγεί από το προπατορικό αυτό αμάρτημα. Κι όμως ένα καθεστώς που διεκδικεί το μέλλον, που ευαγγελίζεται ένα νέο κόσμο, έχει συμφέρον να δείχνει ιδιαίτερα ευαίσθητο στο κεφάλαιο των ηθικών θεμάτων. Η αποκατάσταση του Τρότσκι πρέπει να είναι πανηγυρική κι ανεπιφύλακτη. Κι ας μη θεωρηθεί η προσδοκία τούτη εμάς των τρίτων, ανάμιξη. Το προνόμιο της Σοβιετικής Ρωσίας είναι πως επέτυχε εκείνο που η ιδεολογία της απαιτούσε: Να κάνει τις προσωπικές της υποθέσεις, υποθέσεις οικουμενικές.

Η υπόθεση Τρότσκι, περίπτωση συμβολική κορυφαία, περιμένει την κάθαρση της Τραγωδίας.