Αυταρχικά καθεστώτα ‘νέου τύπου’

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούμε μιάν αυξητική τάση στην εδραίωση αυταρχικών καθεστώτων πάνω σε παγκόσμια βάση. Οι βασικοί παράγοντες πιστεύω που συντείνουν στην έξαρση αυτού του φαινόμενου είναι (α) η υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων μοντέλων διάσωσης της καπιταλιστικής οικονομίας που συνοδεύονται κατά κανόνα από απανωτές κρίσεις και (β) η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης που έδωσε τη θέση της σε  ένα μεγάλο αριθμό από αντιδραστικά – αυταρχικά καθεστώτα με στόχο τη παλιννόστηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής μέσα από ολιγοπωλιακές ρυθμίσεις.

Δεν υπάρχουν ομοιόμορφα αυταρχικά μοντέλα διακυβέρνησης. Υπάρχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους που πηγάζουν από την ίδια την ιστορία του χώρου όπου έχουν αναπτυχτεί, το βαθμό ευαισθησίας του λαϊκού παράγοντα, η  ικανότητα  και ο δυναμισμός της αντιπολίτευσης κ.α.

Αυταρχικά καθεστώτα υπήρχαν πάντοτε. Κλασσικά παραδείγματα είναι οι δικτατορίες, τα φασιστικά καθεστώτα που έχουν ένα ξεκάθαρο βίαιο τρόπο επιβολής τους μέσα στην κοινωνία. Αυτό που παρατηρούμε όμως σήμερα είναι η γέννηση ενός διαφορετικού ‘τύπου’ αυταρχικών καθεστώτων. Αυτά που πολλοί επιστήμονες ονομάζουν “ημι-δημοκρατίες” (semi-democracies), “ανελεύθερες (illiberal) δημοκρατίες”, “εικονικές (virtual) δημοκρατίες”. Αυτό που τα χαρακτηρίζει είναι η έμμεση επιβολή του αυταρχισμού τους μέσα στη κοινωνία διατηρώντας ταυτόχρονα μιάν απατηλή εικόνα δημοκρατικής διακυβέρνησης.

Χαρακτηριστικά του αυταρχικού καθεστώτος μέσα σε συνθήκες εικονικής δημοκρατίας.

1. Όλοι οι αστικό-δημοκρατικοί θεσμοί παρουσιάζονται να λειτουργούν κανονικά διατηρώντας μιάν εικονική ανεξαρτησία μεταξύ τους. Για παράδειγμα, υφίσταται τυπικά ο διαχωρισμός μεταξύ της εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας.  Στην πράξη όμως οι δυο θεσμοί διαπλέκονται με ισχυρές υπόγειες κυρίως παρεμβάσεις της εκτελεστικής εξουσίας πάνω στην δικαστική που ουσιαστικά πλήττουν ανεπανόρθωτα την ανεξαρτησία και αμεροληψία στην απονομή της δικαιοσύνης ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου η κυβερνώσα οικονομική ελίτ βρίσκεται στο εδώλιο του κατηγορουμένου.
2. Οι εκλογικές διαδικασίες λειτουργούν κανονικά χωρίς να υπάρχει η ανάγκη για καλπονοθείες ή παράνομες διαδικασίες αποδυνάμωσης της αντιπολίτευσης όπως απειλές, συλλήψεις κλπ.  Υπάρχουν όμως παράλληλα, ισχυροί μηχανισμοί ελέγχου και χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Η κυβέρνηση μέσα σε συνθήκες εικονικής δημοκρατίας ελέγχει με ποικίλους τρόπους όλα (ή σχεδόν όλα) τα ΜΜΕ (εξαγορές, ευνοϊκές ρυθμίσεις, διορισμοί συγγενικών προσώπων σε σημαντικά κυβερνητικά πόστα κλπ). Κάθε νύκτα η κοινωνία βομβαρδίζεται ανελέητα με κατασκευασμένες ειδήσεις προωθώντας τις θέσεις του  αυταρχικού καθεστώτος ενώ παρατηρούμε ότι ο χρόνος που κατανέμεται για την αντίθετη άποψη είναι συντριπτικά άνισος με μεροληπτικούς τρόπους παρουσίασης.
3. Υπάρχει μια συνεχής προσπάθεια του καθεστώτος μετατόπισης του ενδιαφέροντος της κοινωνίας από τα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα σε ένα εθνοκεντρικό πλαίσιο με εθνικιστικές εξάρσεις που αναδεικνύουν συνεχώς την «ανωτερότητα και μοναδικότητα της φυλής», προώθησης της ιδέας της απειλής από εξωτερικούς εχθρούς, έξαρσης του ρατσισμού με την υιοθέτηση ρατσιστικής ρητορικής και αντί-μεταναστευτικών πρακτικών όπως οι  επαναπροωθήσεις προσφύγων, εγκλεισμό τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κλπ.
4. Μια αυταρχική διακυβέρνηση που πετυχαίνει να φιμώσει ή να αποδυναμώσει τους θεσμικά ελεγκτικούς μηχανισμούς αναπόφευκτα δημιουργεί συνθήκες διαφθοράς, καταχρήσεων, εστίες  παρανομίας, διαπλοκών, δωροδοκιών κλπ. Όλα αυτά συγκαλύπτονται από τα ελεγχόμενα ΜΜΕ. Εκεί που η συγκάλυψη δεν είναι πλέον εφικτή όπως για παράδειγμα αποκαλύψεις από ανεξάρτητα ΜΜΕ, τα υποτελή ΜΜΕ αρχίζουν αμέσως συντονισμένα και συντεταγμένα μιάν εκστρατεία αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης προσπαθώντας να συσκοτίσουν τα γεγονότα.

Κάτω από ποιες συνθήκες ευδοκιμούν τα αυταρχικά καθεστώτα.

1. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, η ιστορική εξέλιξη μιας κοινωνίας είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας. Έχει μεγάλη σημασία να εξετάσουμε κατά πόσο υπήρξε στα πρώτα βήματα ενός σύγχρονου κράτους μια πορεία εξελικτικού εκδημοκρατισμού της κοινωνίας ή η καθιέρωση ενός μεσαιωνικού τύπου μονοκρατορίας με νοοτροπίες που παραπέμπουν στη σχέση ποιμένα – ποιμνίου.  Σε άμεση συνάρτηση με το πιο πάνω, θα πρέπει επίσης να δούμε αν υπήρξε σαφής διαχωρισμός μεταξύ της εκκλησιαστικής εξουσίας που από τη φύση της είναι συντηρητική και αυταρχική και του εν εξελίξει κοσμικού κράτους.
2. Το οικονομικό περιβάλλον. Οι συνεχείς οικονομικές κρίσεις του συστήματος, η ευνοιοκρατία και οι μεγάλες ανισότητες που δημιουργούνται μέσα στην κοινωνία δημιουργούν συνθήκες εξάρτησης, απογοήτευσης και απάθειας μέσα στον λαό. Ένας λαός που νοιώθει ανήμπορος να αντιδράσει μπροστά στον ετσιθελισμό και την παντοκρατορία της πλουτοκρατίας μαθαίνει να αντιμετωπίζει τις διάφορες καταστάσεις με απάθεια (κρύψε να περάσουμε, τίποτε εν γίνεται, αν χάσω τη δουλειά μου;). Πρέπει να τονιστεί ότι η συνεχής μείωση των εισοδημάτων μέσα σε ένα περιβάλλον αυξανόμενων προσωπικών και οικογενειακών αναγκών εξαναγκάζει το μέσο εργαζόμενο να αυξήσει τόσο την ένταση της εργασίας του όσο και τον απόλυτο αριθμό ωρών εργασίας του.  Είναι μια διαδικασία αποξένωσης και αλλοτρίωσης του ανθρώπου από την ουσία του σαν ένα κοινωνικό όν που συμμετέχει στη διαμόρφωση των αποφάσεων που τον αφορούν άμεσα.  Ένας εξαντλημένος εργαζόμενος που κτυπά δεκάωρα δεν έχει τη δυνατότατα ούτε και τις αντοχές να συμμετέχει σε δράσεις που αφορούν τα δημοκρατικά του δικαιώματα και ελευθερίες. Όλα τα πιο πάνω δημιουργούν την αναγκαιότητα ύπαρξης σχηματισμών που να αντιπαλεύουν με τις όποιες δυσκολίες με στόχο την ενεργοποίηση του λαϊκού παράγοντα.

Το σταδιακό ροκάνισμα των ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών.

Εκεί που το αυταρχικό καθεστώς αρχίζει να νοιώθει ότι απειλείται υπό το βάρος της διαφθοράς και του καταστροφικού τρόπου διακυβέρνησης, προχωρεί στην υιοθέτηση μέτρων που ουσιαστικά δεν διαφέρουν και πολύ από τα κλασσικά δικτατορικά καθεστώτα. Η μόνη διαφορά είναι ο τρόπος επιβολής τους και η προσπάθεια να γίνουν αυτά αποδεκτά μέσα στην κοινωνία σαν ένα ‘προσωρινό’ αλλά ‘αναγκαίο κακό’. Οι ατομικές ελευθερίες αρχίζουν σιγά - σιγά να ροκανίζονται στο όνομα κάποιου υπαρκτού ή ανυπάρκτου κινδύνου. Δεν έχει και τόση σημασία η διαφορά μεταξύ υπαρκτού και ανύπαρκτου αφού εύκολα κατασκευάζεται ένας ανύπαρκτος κίνδυνος (δες ελεγχόμενα ΜΜΕ) ή με το πρόσχημα ενός υπαρκτού κινδύνου, δίνεται η ευκαιρία επιβολής στην κοινωνία ασύμμετρων μέτρων και κατάφορης παραβίασης  της αρχής της αναλογικότητας.  Η ελευθερία διακίνησης, η αποστέρηση του δικαιώματος της ελεύθερης συνάθροισης ακόμα και σε ανοικτούς χώρους, η φαυλότητα και οι γελοίες αντιφάσεις που παρατηρούνται ανάμεσα στα ίδια τα μέτρα που εξαγγέλλονται είναι χαρακτηριστικά της προσπάθειας ενός αυταρχικού καθεστώτος να ξανακερδίσει τον έλεγχο πάνω στην κοινωνία. Η επιτυχία του εξαρτάται από τις κοινωνικές αντιστάσεις.

Δημήτρης Δημητρίου

28 Νοεμβρίου 2020